De 25 van Bert, een kwarteeuw in cinema: 8) ‘Memoria’
Nu 2025 eraan komt, is het tijd om even achterom te kijken. Filmrecensent Bert Potvliege presenteert de vijfentwintig films die hem de afgelopen kwarteeuw het meest beroerden. Een half jaar lang, tot eind december, neemt hij wekelijks de volgende film in de rangschikking onder de loep. Duik mee met hem in al het moois dat Vrouwe Cinema ons geschonken heeft. Deze week, nummer 8: ‘Memoria’ (Apichatpong Weerasethakul, 2021).
DE MENSELIJKE ANTENNE
Een grote dankjewel aan Film Fest Gent voor zowat de allermooiste bioscoopervaring die ik de afgelopen vijfentwintig jaar heb meegemaakt. In het najaar van 2021 kreeg ik er ‘Memoria’ te zien en die belevenis was ingrijpend. Thaise regisseur Apichatpong Weerasethakul (Joe voor de vrienden) maakt ongewone en zalvende prenten, waar een bepaalde mindset voor nodig is. Zij die op de golflengte van zijn werk geraken, zullen hun grip op de armleuning van de bioscoopstoel niet gauw lossen. Er zijn er ongetwijfeld ook velen die zijn films verketteren uit onkunde er iets mee aan te vangen, want de cinema van Joe is geen spek voor elks bek.
De koning van onthaasting
Om met de deur in huis te vallen: Apichatpong Weerasethakul is de beste filmmaker ter wereld. Daar ben ik op de meeste dagen toch van overtuigd. Zijn films hebben een verpletterende impact op me, op een manier zoals bijvoorbeeld ook het werk van Andrej Tarkovski (‘Andrei Rublev’) dat heeft. Het is onthaastingscinema pur sang, een tendens die past binnen de hedendaagse socioculturele hunkering naar vernieuwde vormen van zingeving, waarin selfcare essentieel is. Yoga-instructeurs zijn niet voor niets de nieuwe priesters. De films van Joe bieden een spirituele kalmte in de dagdagelijkse hectiek.
Dergelijke slow cinema is niet nieuw, maar de stroming lijkt me wel een nieuw leven beschoren voor mijn generatie, die een ongeziene gejaagdheid moet trotseren in de eenentwintigste eeuw. Die herbronnen trend begon met ‘The Straight Story’ van David Lynch eind jaren negentig. Het zijn films die de rusteloosheid van het bestaan counteren, door volop op de rem te gaan staan. Daarom spreek ik graag over de term onthaastingscinema, want we ervaren de wereld als dolgedraaide tijden van alles overal op elk moment.
Joe is geen vakman die filmtaal als een gereedschapskist perfect weet te benutten. Dat hij als filmmaker boven alles en iedereen uittorent, heeft veeleer te maken met zijn benadering van cinema. Zijn films zijn de rust zelve, een pleidooi voor de communale belevenis van cinema, spirituele clusterbommen en ervaringen die zich diep in de ziel nestelen. Het is heerlijk dat zijn films wereldwijd een publiek vinden. Dat hij in 2010 op het Filmfestival van Cannes de Gouden Palm won met ‘Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives’ was de kers op de taart. Maar het was ‘Memoria’ dat me hardst trof.
Betonnen bal
Ik kan het verhaal toelichten, maar het helpt je waarschijnlijk geen sikkepit in het begrijpen van de intentie van de film. Jessica (Tilda Swinton) verblijft in Colombia bij het gezin van haar zus. Op een dag schrikt ze wakker door een luide knal, maar algauw beseft ze dat dit zich in haar hoofd afspeelt. Regelmatig en uit het niets schrikt ze op door het donderende geluid, dat ze zelf omschrijft als een betonnen bal die valt in een metalen bron omgeven door water. Technicus Hernan helpt haar de knal recreëren in een geluidsstudio. Ze spendeert wat tijd met hem. Ze bezoeken samen een bedrijf dat koelcellen voor bloemen verkoopt. Wanneer ze later terugkeert naar de studio, laat men fijntjes weten dat er helemaal geen Hernan werkt.
Jessica leert ook Agnes kennen, een archeologe die menselijke resten onderzoekt die opgegraven werden tijdens de aanleg van een bergtunnel. Wat later bezoekt Jessica een klein dorpje vlakbij de site van de werken, waar ze een man ontmoet die Hernan heet. De film lijkt te impliceren dat hij een oudere versie is van de jonge geluidstechnicus.
In een diepgaand gesprek met de man over het collectief communiceren van de mensheid en over het aanvoelen van de herinneringen van de aarde, leert Jessica inzien hoe ze als een antenne signalen van anderen opvangt. Zo neemt zij de herinneringen van Hernan over. Wanneer hun gesprek aanvangt, laat het verhaal het weinige narratieve volledig los, komt de film op losse schroeven te staan en neemt deze zijn tijd om zachtjes uit te doven.
Ontploffend hoofd
Dit scenario lijkt me een script dat ‘Transformers’-regisseur Michael Bay door het raam van zijn Lambo zou keilen. In de handen van Joe is het verhaal een voertuig voor zoveel meer, wat trouwens klopt voor alle goeie films. ‘Memoria’ is een meditatieve reis, waarin de filmmaker zegt dat onze planeet met ons praat. We dienen enkel te luisteren om haar vibraties te kunnen oppikken.
Joe leed zelf een tijdlang aan het exploding head syndrome, wat mee aan de oorsprong lag van dit project. In een interview maakte hij wel duidelijk dat de aandoening minder erg is dan de naam doet uitschijnen. Het komt in de vorm van een intense knal of lichtflitsen, vaak in de ochtend, en zou stressgerelateerd zijn.
De melodie van het beeld
Het vertelritme wordt traag gehouden, wat een visuele vertaling kent. De film heeft namelijk minder shots dan het aantal minuten dat hij duurt. De motivatie in de montage lijkt voornamelijk instinctief. Montage wordt doorgaans gebruikt omdat filmtaal het vereist (als twee personages in dialoog zijn, volgen shot en tegenshot elkaar op) of omdat informatie moet meegedeeld worden aan de kijker (een insert van een bom onder een stoel) of om een bepaald effect te creëren (een snellere montage in een actiescène). In ‘Memoria’ stuurt montage weg van intentie.
Een betekenis willen koppelen aan de keuze om naar dit of dat beeld te knippen, is bij deze film een vooral zinloze onderneming. De rol van montage als betekenisdrager is niet waar het om draait. Dit is wat ik bedoel met de keurslijf van filmtaal, waarbij de creatieve takken van het filmmaken beknot kunnen worden doordat ze de condities en de logica van die taal slaafs moeten volgen. Ik ben aangetrokken tot filmmakers die zichzelf bevrijden van die oogkleppen. In de meest extreme vorm hiervan komen we in het vaarwater van de psychoanalytische theorie van vrije associatie, waarbij de mogelijkheden grenzeloos zijn. Dit is cinema die uit haar kooi mag. We komen een eind verderop in de top 25 nog een revolutionaire filmmaker tegen die de ketenen van stugge filmtaal deskundig van zich afwerpt.
Het is die hoge mate van instinctief aan de slag gaan met cinematools die de film zijn karakter geeft. Dit stuurt naar een climax die de logica tart, waarbij al wat op een verhaal lijkt, komt te vervliegen. De laatste dertig minuten bestaan uit twintig trage beelden (ja, ik heb ze geteld). Dit is ongetwijfeld een uitdaging voor een geconditioneerd publiek, maar het is een schatkist voor de meerwaardezoeker. Ik voel hoe de film me zalft op duizend manieren, met een cascade aan beelden en momenten die me zacht neerleggen en me doen dromen over de verbintenis tussen alles. Het volgende is een compliment, dus vergis je niet: de films van Joe zijn om bij te slapen (wat hij zelf ook al aanmoedigde). Spiritueler dan ‘Memoria’ wordt cinema niet.
Ik moet een moment wijden aan hoofdrolspeelster Tilda Swinton, voor wie ik een knoert van een boon heb. Halsstarrig, androgyn-ogend en zich verdomd bewust van die uitstraling, flaneert de dame door mijn cinefiel bestaan. Sinds 2000 heeft ze met de groten der aarde samengewerkt en ik beschouw haar als een van de belangrijkste acteurs van deze eeuw. Een kleine greep uit haar werk: ‘Burn After Reading’, ‘We Need to Talk About Kevin’, ‘Moonrise Kingdom’, ‘Only Lovers Left Alive’, ‘A Bigger Splash’, ‘Okja’. Een aantal weken terug kwam ze ook al aan bod in de bespreking van ‘Suspiria’. Het is hoog tijd dat iemand haar beeltenis uit een blok marmer houwt, zodat wellustige cinefielen zoals ikzelf een schrijn hebben om te aanbidden.
Wonder in het donker
Terug naar die verrassende dag op Film Fest Gent in oktober 2021. Door omstandigheden kon ik dat jaar niet veel films meepikken. ‘Memoria’ was er wel eentje die ik met stip had aangeduid, want ik wist dat een droomfilm van Weerasethakul ondergaan geen weggesmeten geld zou zijn.
Wat me overkwam in die zaal was niks minder dan een wonder. Ik genoot aanvankelijk van de film die de werkelijkheid zacht afremde, maar het duurde een tijd vooraleer ik op exact de juiste golflengte zat – alsof het eerste deel van de film me moest klaarstomen voor wat kwam. De ontmoeting met de oudere Hernan bleek het kantelpunt te zijn, waarbij alle puzzelstukjes plots in elkaar vielen. Ik geraakte in een trance die als een hallucinatie was. Noem het gerust een natural high. Alle beelden die volgden kwamen binnen als een mokerslag, hoe ogenschijnlijk eenvoudig die ook waren. Een beeld van twee soldaten op de weg. Een beeld van enkele heuvelruggen. En uiteraard dát beeld waar we niet over spreken. Weerasethakul was erin geslaagd me in de hoogste staat van overgave te brengen.
Een zacht veranderd man
Wat gebeurd is in die bioscoopzaal, valt nauwelijks te vatten. Het spreekt over de kracht van cinema en over mijn liefde voor het medium. De waarde van onthaastingscinema is groot. De troost die ze biedt, is allesomvattend. Ik zal die avond op het filmfestival voor eeuwig koesteren. Het zachte onweer op de klankband tijdens de eindgeneriek stuurde me terug mijn leven in, veranderd.
Waar te zien? Streaming (CineMember) of VOD (Amazon Prime Video, AppleTV en Google Play).
Verscheen eerder in deze reeks:
9) ‘Le Scaphandre Et Le Papillon’ (Julian Schnabel, 2007)
10) ‘Blonde’ (Andrew Dominik, 2022)
11) ‘Oldboy’ (Park Chan-wook, 2003)
12) ‘The Lord Of The Rings: The Fellowship Of The Ring’ (Peter Jackson, 2001)
13) ‘Mulholland Drive’ (David Lynch, 2001)
14) ‘La Grande Bellezza’ (Paolo Sorrentino, 2013)
15) ‘Enter The Void’ (Gaspar Noé, 2009)
16) ‘Suspiria’ (Luca Guadagnino, 2018)
17) ‘Gunda’ (Victor Kossakovsky, 2020)
18) ‘Mandy’ (Panos Cosmatos, 2018)
19) ‘Altiplano’ (Peter Brosens & Jessica Woodworth)
20) ‘Spirited Away’ (Hayao Miyazaki, 2001)
21) ‘Silence’ (Martin Scorsese, 2016)
22) ‘Hable Con Ella’ (Pedro Almodóvar, 2002)
23) ‘The Rider’ (Chloé Zhao, 2017)
24) ‘Hunger’ (Steve McQueen, 2008)
25) ‘Good Time’ (Josh & Benny Safdie, 2017)
%20‘Memoria’){kind=link}