Wie was al dan niet fout tijdens de oorlog?
Graa Boomsma, ‘Breken is bouwen. Vijfenzeventig jaar Vijftigers’ 
Het is een misvatting dat met de dood van Remco Campert in 2022 de ‘Beweging van Vijftig’ definitief voorbij is. Nog altijd is de invloed ervan in de Lage Landen voelbaar, valt de betekenis van de Vijftigers niet weg te zetten. In ‘Breken is bouwen. Vijfenzeventig jaar Vijftigers’ vertelt schrijver en essayist Graa Boomsma (1953) het hele verhaal van deze literaire beweging.
Hoe fout waren Lucebert en Hans Andreus ?
Hugo Claus, Remco Campert, Lucebert, Hans Andreus, Gerrit Kouwenaar en anderen worden nagenoeg automatisch met de ‘Beweging van Vijftig’ geassocieerd. Een literaire stroming die onlosmakelijk met de Tweede Wereldoorlog is verbonden. Was een piepjonge Claus fout tijdens de oorlog? Hoe hard kreeg Kouwenaar het in de gevangenis te verduren? En hoe probeerde Lucebert zijn sympathie voor de nazi’s na de Duitse capitulatie te verhullen?
Boomsma brengt het allemaal chronologisch en met oog voor detail in kaart. Hoe bijvoorbeeld Johan van der Zant in een SS-trainingskamp in Duitsland belandt, om er vervolgens als modelsoldaat ongeschikt te worden verklaard. In een poging zijn verleden, na de Duitse nederlaag, weg te wissen noemt hij zich voortaan Hans Andreus. Toch zal het hem naderhand niet lukken om zich van zijn vroegere ik te bevrijden.
Zijn jeugdvriend Bertus Swaanswijk – jonge dwangarbeider in Duitsland – meldt hem in een brief dat hij na de oorlog het leven mooi vindt en als Lucebert een nieuw bestaan is begonnen. Een leven dat ook nieuwe perspectieven biedt voor Gerrit Kouwenaar – hij werd door de Sicherheitsdienst op anti-Duitse propaganda betrapt en bracht zes maanden in gevangenis door. Bert Schierbeek daarentegen, bevriend met een Joods meisje, rolt in het verzet en weet ternauwernood aan arrestatie door de SD te ontsnappen.
Dichters uit hun zolderkamers halen
Het illustreert de diverse achtergronden van de Vijftigers en hoe ze de oorlog ondergingen. Overigens zou Schierbeek later, als bestuurder en redacteur van De Bezige Bij, Claus, Andreus, Lucebert, Campert en Elburg alle kansen bieden.
Het was de periode waarin twee blaadjes – Braak en Blurb – jonge Vijftigers op zoek naar erkenning een forum boden.
‘In hun redactionele opmerkingen hadden Campert en Kousbroek geschreven dat de dichters uit hun zolderkamers moesten komen en dat Lucebert en Kouwenaar ‘overtuigend’ waren voorgegaan met hun experimentiële poëzie in Reflex.’
In een streven naar volledigheid is het Boomsma niet ontgaan dat Ankie Peypers, Lizzy Sara May, Sonja Prins, Ellen Warmond en anderen in wezen ook Vijftigers waren. Dichteressen die gave en authentieke poëzie schreven, maar die door een luidruchtige zelfpromotie van hun mannelijke collega’s, waren weggedrukt en wier oeuvre in dit boek weer uitgebreid onder de aandacht wordt gebracht.
Jan Walravens wilde met Tijd en Mens Vlaanderen bevrijden
Helemaal anders dan in Nederland was het literaire klimaat in Vlaanderen tijdens de Duitse bezetting waar onder militair gezag een milder klimaat heerste. In een dergelijke relatieve vrijheid kon zelfs Boons debuut ‘De voorstad groeit’ in 1943 verschenen. Boon was eveneens nauw betrokken bij Tijd en Mens. Een initiatief van Jan Walravens die met het literaire tijdschrift Vlaanderen van een reactionaire katholieke Kerk en nationalisme wilde bevrijden. Dat Boomsma naast Hugo Claus en Louis Paul Boon ook Maurice D’haese met ‘De witte muur’ en zijn verzetsroman ‘De Heilige Gramschap’ vermeldt illustreert de meticuleuze manier waarop hij de Vijftigers benadert.
Net als hun Nederlandse collega’s wilden in Vlaanderen dichters als Hugues C. Pernath, Paul Snoek en Gust Gils na de oorlog, op basis van een modernistische traditie, met verrassende beeldenreeksen, klankassociaties of een niet voor de hand liggende woordverbinding, beginnen. Breken en bouwen, vernietigen en creëren. Gust Gils, een ware taalgoochelaar, ging hierin het verst. Het is een van de redenen waarom zijn oeuvre grotendeels onderbelicht is gebleven.
Het valt allemaal te lezen in ‘Breken is bouwen. Vijfenzeventig jaar Vijftigers’, net als de betekenis van literaire bladen als ‘Merlijn’, ‘Barbarber’, ‘Podium’ en Cobra waar tekst en beeld elkaar vonden. Nooit eerder zijn de Vijftigers zo compleet en helder chronologisch in beeld gebracht. Wie het boek van Graa Boomsma niet gelezen heeft kan maar beter zijn mond houden over de wereld van Claus, Boon, Lucebert, Kouwenaar of andere dichters uit Vlaanderen en Nederland.
