Coetzee herwerkt op eigenzinnige wijze Olive Schreiners’ magnum opus
Olive Schreiner & J.M. Coetzee, ‘Van man tot man’, 
Olive Emily Albertina Schreiner (1855-1920) verwierf grote literaire bekendheid met haar roman ‘The story of a south african farm’ (1883). Daarin verwerkte zij thema’s zoals moederschap, kolonialisme en racisme ; thema’s die als feministische en antiracistische schrijver als een rode raad doorheen haar verdere literaire carrière liepen. Toch vond ze ‘From man to man’ (1926) haar eigenlijke meesterstuk. Ze bleef er jarenlang aan werken, maar kreeg die voor haar overleden niet meer afgewerkt.
Postuum probeerde haar man Cron Cronwright(-Steiner) met de overblijvende aanwijzingen de roman af te werken. Maar daar bleef het dus bij. Tot een goede eeuw de Zuid-Afrikaanse schrijver en Nobelprijswinnaar J.M. Coetzee Schreiners’ oeuvre herontdekt. In samenwerking met zijn vertaler Peter Bergsma en uitgeverij Cossee herwerkt hij deze roman en voorziet hij ook een ‘afdoend en overtuigend’ slot.
Ongelijkheid
‘Van man tot man‘ kenmerkt zich in sterke mate als een Victoriaanse roman die sterk in de lijn ligt van de oeuvres van Jane Austen of Emily Brönte. Klassiek is de focus op klasseverschillen, net zoals onder meer de zoektocht naar identiteit. Daarnaast verschuift Schreiner in haar roman ook de lens naar sekse- en cultuurverschillen, naar het huwelijk als instituut en dus vooral ook de ongelijke verhouding tussen mannen en vrouwen.
Verschillende levenspaden
Ook de plot is eerder klassiek victoriaans te noemen. Zo gaat het om twee zusjes, Rebekah en Bertie, die hun jeugd door op een afgelegen boerderij in Kaapstad doorbrengen. Op jonge leeftijd geraken zij door onfortuinlijke omstandigheden van elkaar gescheiden. Beiden bewandelen een heel eigen levenspad. Maar ongeacht de omstandigheden waarin ze zich bevinden, blijven ze telkens weer toenadering tot elkaar zoeken.
Zo is er enerzijds de rustige, zorgzame Rebekah die van natuur en boeken houdt. Relatief snel trouwt zij met Frank, een succesvolle maar, zo blijkt later, helaas ook overspelige man. Anderzijds is er de wat dromerige Bertie die op jonge leeftijd een stevige verliefdheid voor haar leraar ontwikkelt. Die laatste neemt na een zondige passage al snel de vlucht.
Terwijl Rebekah de rol van getrouwde vrouw met kinderen opneemt, blijft Bertie sterk vereenzaamd op de boerderij achter. Daar zit zij onder de hoede van “een ruwe, onbehouwen man die geneigd is tot nadenken en weinig geneigd tot spreken” en van een goeddeels afzijdige moeder die zich slechts aan de huwelijkse verplichtingen met haar man houdt. Als een oudere, rijke, Joodse handelaar de boerderij bezoekt, geraakt hij gefascineerd door Bertie. Hij neemt haar mee naar London, waar Bertie, telkens achtervolgd door de smet van een jeugdzonde, al snel weer naar de vriendschap met haar zus Rebekah hunkert.
Gelijkwaardigheid
In ‘van man tot man’ zet Schreiner sterk in op de relatie tussen twee jonge vrouwen, op de stevige band tussen twee zussen. Elk van hen heeft een eigen karakter en levensloop. Wat Schreiner via haar roman nadrukkelijk wil beklemtonen is de roep naar gelijkwaardigheid. Een inzichtrijke passage waarin Rebekah zich bevrijdt van de afhankelijkheid van haar overspelige man Frank en die voor een zeer duidelijke keuze plaatst, maakt dat ook meer dan duidelijk.
Wat verder opvalt is hoe ‘Van man tot man’ de eigen tijdsgeest weerspiegelt. Destijds pionierde zij als jonge Zuid-Afrikaanse schrijver door over thema’s zoals huwelijk, arbeid, racisme/kolonialisme en sociale ongelijkheid te gaan schrijven. Die thema’s op zich blijven klassiek en tijdloos, alleen is de invulling ervan in vele opzichten door de jaren heen aanzienlijk veranderd. Ook al blijft elke roep naar meer gelijkheid tussen man en vrouw meer dan terecht.
Rest enkel het wat teleurstellende einde van deze roman. Coetzee neemt de vlucht vooruit door in zijn nawoord al aan te geven uiterst beducht zijn te zijn voor kritiek. Het laatste hoofdstuk is goeddeels in het Afrikaans geschreven, wat verwarrend werkt. Daarnaast is Coetzees’ slotpassage naar ons aanvoelen helaas te sterk gedrenkt in religieus sentiment om de lezer volledig te kunnen overtuigen.
