Zekerheid als illusie
Thomas Mann, ‘De toverberg’ 
In de televisiereeks ‘Succession’ is de ene familiecrisis nog niet voorbij of een andere kondigt zich aan. Het mediaimperium van de familie Roy wordt immers continu bedreigd. Naar het einde van het tweede seizoen toe bezweert patriarch Logan Roy een nieuwe noodtoestand met de uitspraak: “Alles is beweging, niets ligt vast”.
Het is een zin die rechtstreeks uit het vuistdikke ‘De toverberg’ lijkt te komen. Honderd jaar terug verscheen deze bildungsroman, de relevantie van het boek blijft anno 2024 onbedreigd overeind. Sommige boeken boezemen lezers een zekere schrik in. Melvilles ‘Moby Dick’, Tolstojs ‘Oorlog en vrede’ bevinden zich in die categorie. ‘De toverberg’ bevindt zich tevens in dat gezelschap. Soms kan schrik een slechte raadgever zijn, zeker wanneer je jezelf dit boek ontzegt.
Nochtans is de opzet van ‘De toverberg’ eenvoudig. Hans Castorp – een pas afgestudeerde industrieel ingenieur – bezoekt zijn zieke neef in een sanatorium te Davos. Ter plekke wordt er een geringe temperatuurstijging bij Castorp waargenomen, waardoor hij genoodzaakt wordt een korte periode ter plekke te blijven. Hij maakt kennis met de Italiaan Settembrini, de Galiciër Naphta en de Russische madame Chaucat. De korte periode dikt ondertussen aan.
Hoe voelde het nu eigenlijk voor de jonge Hans Castorp? Ongeveer alsof de zeven weken die hij nu aantoonbaar en zonder enige twijfel bij hen hierboven had doorgebracht, slechts zeven dagen waren geweest? Of kwam het hem integendeel voor alsof hij al veel, veel langer dan in feite het geval was, op deze plek woonde?
Moderne roman
Algemeen beschreven als een moderne roman, manifesteert dat aspect zich vooral in de dialogen tussen Settembrini en Naphta en het effect daarvan in het hoofd van Castorp. Castorp kan niet meer terugvallen op een waarheid van bovenaf, maar dienst zijn visie op de realiteit te destilleren uit de botsende visies van humanist Settembri en cynicus Naphta. Zekerheden bestaan niet in het universum van ‘De toverberg’. Niets ligt immers vast, zoals Logan Roy zegt.
Wanneer Settembrini zich bijvoorbeeld geringschattend uitlaat over sanatoriumbewoonster Hermine Kleefeld, denkt Hans Castorp haar te kunnen verdedigen met een – in zijn ogen – ijzersterk argument.
“Maar dat is meisje is ziek!”, zei hij. “Ze is wis en waarachtig ernstig ziek en heeft alle reden om wanhopig te zijn! Wat verwacht u nu eigenlijk van haar?”
“Ziekte en wanhoop,” zei Settembrini, “zijn vaak ook maar vormen van liederlijkheid”
Puur goud
Gerard Reve zei ooit in verband met het proza van Thomas Mann dat de Duitser zinnen schreef als “puur goud”. Wanneer we ervan uitgaan dat proza dient te expliciteren, vervult Mann die rol in dit werk maximaal. De gedachtewereld van Castorp wordt uitgebeend met de precisie van een chirurg. Wanneer de jongeman zich terugtrekt in de leeszaal van het sanatorium, belandt hij al lezend bij existentiële vragen.
Wat was dus het leven? Het was warmte, het warmteproduct van vorm bewarende veranderlijkheid, een koorts van de materie waarmee het proces van onophoudelijke ontbinding en hernieuwde samenvoeging van ondoorgrondelijke ingewikkeld, ondoorgrondelijke kunstig opgebouwde eiwitmoleculen gepaard ging.
Een schrijver met minder affectie voor taal zou bovenstaande passage kunnen beperken tot één woord: thermodynamica. Misschien is ‘De toverberg’ niet het soort boek voor lezers die graag hun lectuur kunnen reduceren tot een mentale steekkaart. Wie evenwel de reis doorheen dit papieren sanatorium maakt, zal op het einde van de rit dit boek moeilijk van zich kunnen losschudden.
