De geboorte van het impressionisme in Parijs
Frouke Van Dijke & Alexander Eiling, ‘Nieuw Parijs: van Monet tot Morisot’ 
In Kunstmuseum Den Haag werd recent de expo ‘Nieuw Parijs: van Monet tot Morisot‘ geopend, een tentoonstelling die vanuit het werk van verschillende impressionistische kunstschilders een wereldstad als Parijs in transformatie en omwenteling toont. De catalogus, uitgegeven via Hannibal, biedt alvast een bijzonder knappe blik op die verandering en vernieuwing.
Stadsgezichten verzameld
Een van de uitgangspunten voor de tentoonstelling is ‘Quai du Louvre‘ (1867), een van de drie iconische Parijse stadsgezichten die Monet maakte. Een van de belangrijkste sleutelwerken in de collectie van het Kunstmuseum Den Haag. Het museum brengt nu in samenwerking met de Nationalgalerie (Berlijn) en het Allen Memorial Art Museum (Ohio) het eigen ‘Quai du Louvre’ samen met twee andere Parijse stadsgezichten door Monet. Ook het werk van heel wat andere impressionistische schilders uit die periode komen in de tentoonstelling alsook in de erbij horende catalogus aan bod.
Geen toeval, want in kunsthistorisch opzicht is het ook een kentering of een keerpunt. Daarbij gaan schilders zoals Monet niet langer de Oude Meesters kopiëren, maar wordt het veeleer hun betrachting om, beïnvloed door de gedachten van dichter Charles Baudelaire (“het vluchtige, het voorbijgaande”), en plein air de moderne stad en haar inwoners te gaan vatten. Het blijkt niets minder dan het startschot van de impressionistische stroming in de kunsten.
Een blik op stadsvernieuwing
Onder supervisie van de befaamde baron-architect Georges-Eugène Haussmann werd zowat de hele oude, chaotische stad die Parijs destijds was hertekend. Parijs werd in geen tijd een echt héél andere, veel modernere stad voorzien van wijde, brede boulevards en imposante gebouwen. Er kwam meer openheid, meer licht en lucht. Het nieuwe Parijs werd een grootse stad, die symbool stond voor ambitie, dynamiek en vooral moderniteit. Een plek ook waar de rijkere elite het zich probleemloos kon veroorloven om langs theaters en winkelcentra te flaneren of om cafés te bezoeken.
Toch ontsnapte de grootschalige stadsvernieuwing van Haussmann niet aan kritiek. Oudere en armere inwoners herkenden zich bijvoorbeeld niet langer in het nieuwe, modernere Parijs. En het steeds groter wordende en zich steeds scherper aftekenende contrast tussen de elite / bourgeoisie en het proletariaat dreef ondanks de goedbedoelde pogingen om bijvoorbeeld een goed gespreide bevolkingsdichtheid te garanderen, heel wat van de oorspronkelijke, armere inwoners naar de buitensteden van Parijs.
Die grote stadsvernieuwing werd ook gedocumenteerd en vastgelegd in foto’s, zoals onder meer in het belangrijke en invloedrijke werk van fotografen zoals Charles Marville of Nadar, die daarnaast ook uitvinder en luchtballonvaarder was. Net zoals de satirische litho’s en prenten van Honoré Daumier een maatschappijkritische context bij dat nieuwe, modernere Parijs verschaffen.
Collectief dat met ongelijkheid worstelde
De ‘schilders van het moderne leven’, zoals museumdirecteur Margriet Schaevemaeker (Kunstmuseum Den Haag) ze in het voorwoord bij de catalogus duidt (Monet, Degas, Renoir, Bazille, Caillebotte,..), kenden elkaar en elkaars werk ook best goed. Samen vormden zij een sterk samenhangende groep schilders, zowel mannen als vrouwen, die een heel gelijkaardig idee over de kunsten met elkaar deelden.
Dat ook vrouwelijke schilders zoals Mary Cassatt of Berthe Morisot deelnamen aan de impressionistische stroming was best bijzonder, al had dat ook best veel te maken met de beschikbaarheid van financiële middelen. Tezelfdertijd wel degelijk grote interne ongelijkheid bij de impressionisten: zo hadden vrouwelijke schilders zoals Cassatt of Merisot vrijwel geen toegang tot het drukbevolkte centrum van het Nieuwe Parijs waar Monet en Caillebotte vanop hun balkons schilderden. Zodoende werkten zij dan maar in buitenhuizen of tuinen aan hun schilderijen. Zij toonden ook heel andere aspecten van het Nieuwe Parijs. Zoals bijvoorbeeld de moderne, modebewuste Parisienne. Hetgeen overigens hun artistieke nalatenschap er zeker niet minder op maakt.
Details in turbulente tijden
Alle kunstenaars in de impressionistische stroming voelden die enorme impact van een volledig hertekend Parijs bijzonder goed aan. Snel en vluchtig schilderend trachten zij die enorme transitie vast te leggen. Intrigerend in dat opzicht zijn bijvoorbeeld de kleine, maar uiterst veelzeggende details die op de schilderijen te zien zijn. De aanwezigheid van urinoirs of reclame bijvoorbeeld. Of hoe gaandeweg het beeld sterk verschoof van de armere, werkende klasse naar de rijkere, flanerende elite.
Zo halverwege de tweede helft van de negentiende eeuw waren het best turbulente tijden in Parijs. Op het ogenblik dat Monet en co vanop hun balkons en Morisot in hun hoven en tuinen het nieuwere, modernere Parijs en de Parisienne voor de eeuwigheid vastlegden, woelde er immers al wel wat onrust. Niet veel later zou Parijs aangevallen worden door de Pruisen. Er woedde een stevige oorlog, om vervolgens te werken aan een volgende wederopbouw. Een Nieuw Parijs met verschillende gezichten: de moderniteit, maar ook de donkere schaduwzijden ervan.
De tentoonstelling ‘Nieuw Parijs – Van Monet tot Morisot’ is in Kunstmuseum Den Haag te zien van 15 februari tot en met 9 juni 2025.
