Ico Maly waarschuwt voor de donkere schaduwzijden van de herschepte democratie

Ico Maly waarschuwt voor de donkere schaduwzijden van de herschepte democratie

Ico Maly, ‘De herschepping van de democratie’ 4 out of 5 stars

Sommige boeken ontstaan uit pure noodzaak. Een voorbeeld daarvan is het nieuwe boek van dr. Ico Maly, universitair hoofddocent Digital culture studies verbonden aan de universiteit van Tilburg en hoofdredacteur van Diggit magazine. Een aantal bezorgdheden en frustraties die al even bij Maly woekerden, zoals onder meer de normalisering en globale opgang van extreemrechts, de vermarkting van de academische wereld, de onophoudelijke sensatiezucht van de hedendaagse journalistiek, liggen mee aan basis van een publicatie die eerder somber en pessimistisch van toon is.

Democratie geraakt uitgehold

Maly ziet met lede ogen aan hoe het begrip ‘democratie’ alsmaar vaker uitgehold wordt: “we weten als samenleving blijkbaar niet meer wat die democratie is, en lijken ons vooral niet meer bewust van het belang van die democratie”. De laatste decennia geraakte democratie op verschillende manieren geherdefinieerd. Ooit stoelde democratie nog op verlichte noties van vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Dezer dagen geraakt het net in heel sterke mate geïnjecteerd met elementen uit de anti-verlichtingsideologie. Democratie wordt dus alsmaar meer een anti-democratie, weliswaar verpakt in de vorm van de ‘stem van het volk’.

Ontstaan van nieuwe, rechtsere normaliteiten

Die herdefiniëring maakt ook dat er doorheen de jaren nieuwe (steeds rechtsere) normaliteiten ontstaan. Zelfs tot op het punt dat essentiële democratische basics zoals de verdediging van de universele mensenrechten in de gevaarzone terechtkomen:“ binnen een neoliberale ordening is democratie geen wervend groot verhaal meer over mensenrechten, vooruitgang en (her)verdeling van macht en geld zodat iedereen een goed leven heeft.”. Een van de oorzaken daarvan ziet Maly in het gegeven dat het neoliberale mens-/wereldbeeld in de tachtiger en negentiger jaren flink opgang gemaakt heeft waar we dus ook vandaag de effecten duidelijk nog van zien.

Op verschillende manieren wordt er dus flink gemorreld aan de fundamenten van het democratisch ideaal. Een van de elementen daarin is de verhouding tussen (digitale) media en politiek. Onder impuls van technologische vooruitgang is er een door algoritmes gebaseerde aandachtseconomie ontstaan. In die zin wijst de auteur op de samenhang daarvan met een alsmaar toenemende onverschilligheid van burgers die niet echt van politiek meer wakker lijken te liggen. Democratie geraakt zo geherdefinieerd tot louter een passage in een stemhokje om de paar jaar.

Algoritmisch populisme

Vanuit zijn onderzoekpraktijk als docent digitale media/cultuur en politiek wijst Maly in het via EPO uitgegeven ‘De herschepping van de democratie’ op de manier waarop verschillende politieke kopstukken (De Wever, Rousseau, Van Grieken) en partijen op de steeds rechtsere flank van het politieke spectrum zich al te graag en op verschillende manieren bedienen van die door algoritmes aangestuurde aandachtseconomie. Daarbij schiet hij soms met scherp: “Vandaag lijkt de beste politicus niet diegene die bouwt aan een betere wereld, maar degene met de beste mediacampagne. Er gaapt een intellectuele leegte in de democratie” luidt het.

In een context waar de markt van de media grotendeels functioneert op basis van snel circulerende algoritmische clickbait (‘algoritmisch populisme’) kan dat ook haast niet anders, is een van de vaststellingen. Net als wat als nieuws en duiding voorgeschoteld wordt. Het vormt slechts een vorm van entertainment waar échte expertise / kennis en opinie eenvoudigweg jammer genoeg op dezelfde hoogte worden geplaatst.

Vlijmscherpe kritiek op de reset van Elchardus

Naar het einde van zijn boek werkt Maly ook toe naar een vlijmscherpe kritiek op Mark Elchardus’ ‘Reset : over identiteit, gemeenschap en democratie‘ (Ertsberg, 2022). Dat boek beschouwt hij als een metapolitiek instrument dat heel openlijk in de anti-verlichtingstraditie staat. Zo wijst Maly ook op de bijzonder sterke ideologische verwevenheid tussen Elchardus en Bart De Wever. De reset die Elchardus en De Wever voorstaan verwerpt bijvoorbeeld het hele, kernachtige idee van universele mensenrechten. Terwijl net de universaliteit van die rechten nu net een van de wezenlijke basisuitgangspunten van de verlichte democratie vormt.

Migratie wordt in de optiek van De Wever en Elchardus als een bedreiging eerder dan als een verrijking beschouwd. Het past ook naadloos in een wat breder verhaal waarin zij een haast kritiekloze politiek ambiëren. Zo wordt vrijwel elke vorm van tegenspraak, vaak vanuit het middenveld, haast per definitie geweerd en gepareerd. Ook de strijd tegen racisme en het streven naar universele gelijkheid en mensenrechten wordt afgedaan als wereldvreemd en polariserend. Met democratie als de grote verliezer.

Bronnen van onvrijheid

In het sluitstuk van zijn boek legt Maly de focus op de huidige toepassing van de universele mensenrechten. Ook daar valt bij De Wever, Elchardus en Van Grieken op dat zij beslissingen van rechters vaak als ‘wereldvreemd’ gaan beschouwen. Tezelfdertijd is er vanuit rechtsere kant ook kritiek op artikel 23 van de grondwet die de culturele grondrechten van burgers vastlegt. Een aanval op artikel 23 vanuit de rechtsere flanken op het politieke spectrum vormt niets minder dan een regelrechte aanval op de kernideeën van de radicale verlichting, de welvaartsstaat en de democratie. Vasthouden aan dat bewuste artikel 23 zou immers inhouden dat iederéén recht heeft op een menswaardig leven. En laat nu net dat een essentiële hoeksteen van de democratie in haar puurste, naakte vorm zijn. Terwijl in de verbeelding dat universele idee wél werkt, is de vaststelling in de praktijk dat dat bijzonder moeilijk te realiseren valt.

De sterkte én het radicale daarvan zit vervat in de universaliteit. Iedereen. Het hele idee van uitsluiting de facto volledig en radicaal naar de prullenmand verwezen. Daarvoor staat artikel 23. Het is een beginsel dat dezer dagen steeds vaker door rechtsere stemmen onder druk staat. Maar tot op heden staat het er. En blijft het er staan. Want net dat is democratie.

Met zijn boek beoogt Ico Maly de lezer ten gronde te informeren. In tijden van algoritmisch populisme blijft het dus echt meer dan ooit van het allergrootste belang om de universaliteit van mensenrechten te gaan expliciteren. Net dat doet Maly met alweer een actueel en uiterst terzake doend boek. Omdat het nu eenmaal nodig is. Niet enkel en alleen wenselijk, maar vooral ook strikt noodzakelijk. Al zit in de staart wel nog een donkere, sombere en zelfs ronduit pessimistische conclusie :“het systeem zelf – de overkoepelende structuur – blijkt onbevraagbaar. Democratie zit gevangen in een neoliberaal keurslijf (…) De democraten hebben de hegemonie over de betekenis van democratie verloren. Het concept is ingevuld geraakt door een antiverlichtingsideologie”.

Startpunt voor kritische en bezorgde burgers

Dat bittere eindpunt stelt ergens ook de vraag naar een remedie. Dit boek beginnen lezen lijkt alvast een prima aanzet daartoe, kwestie van als kritische en bezorgde burger écht geïnformeerd te zijn.

Related Images: