Filosofische bespiegelingen over de roes

Filosofische bespiegelingen over de roes

Men moet altijd dronken zijn. Zo is het: dat is het enige waarom het gaat. Om niet de vreselijke last van de tijd te voelen die uw schouders breekt en u buigt naar de aarde, moet u aan één stuk dronken zijn (…) Van wijn, poëzie of deugd, het staat u vrij. Maar dronken moet u zijn.’ (Charles Baudelaire, Het Spleen van Parijs – 1869)

Thomas Crombez, ‘De dronken filosoof: moderne denkers schrijven over de roes’ 3 out of 5 stars

Auteur, vertaler en docent Thomas Crombez (UA) heeft doorheen de jaren al verschillende titels gepubliceerd. Publicaties die grotendeels in het verlengde van zijn werk als docent liggen. Recent verscheen via uitgeverij LetterwerkDe dronken filosoof: moderne denkers schrijven over de roes‘, een boek waarin Crombez teksten van zesentwintig verschillende auteurs, denkers en filosofen van de late negentiende eeuw tot nu, fraai bundelt.

De roes

Centraal in die teksten staat de notie van de ‘roes’, een begrip dat allerminst eenvoudig te duiden is: “een breed en veelzijdig concept dat zowel lichamelijke als mentale ervaringen omvat, met invloed op ons bewustzijn en creatief vermogen (…) ; niet louter een vlucht uit de realiteit, maar een toegangspoort tot zelfonderzoek”. Gemeenschappelijk hebben de in de bundel opgenomen denkers/filosofen dat zij elk op geheel eigen wijze de mogelijkheid onderzoeken om te ontsnappen aan de dagelijkse werkelijkheid. En daarbij diepere of hogere waarheden trachten op te zoeken. Illustratief daarvoor is iemand als Aldous Huxley die in zijn werk onder meer schreef over de ‘poorten der waarneming’.

In veel gevallen maken de denkers / filosofen die Crombez bundelt, in naam van wetenschappelijk onderzoek, zélf gebruik van erg uiteenlopende roesmiddelen. Wellicht het meest bekende voorbeeld is de Weense arts en psychiater Sigmund Freud die zoals gemeenzaam bekend vanuit medische en psychiatrische perspectieven het gebruik van cocaïne onderzocht. Zo laat die in een artikel optekenen: “Ik heb een prachtvoorbeeld van het verdwijnen van extreme vermoeidheid en een gegrond hongergevoel kunnen observeren bij een druk benomen collega die, nuchter sinds de vroege ochtend, om zes uur s’avonds na een inspannende activiteit 0,05 cocain. mur. nam. Een paar minuten later verklaarde hij dat hij zich voelde alsof hij rijkelijk had getafeld. Hij wilde in de avond niet meer eten en achtte zichzelf sterk genoeg om een heel eind te lopen.”.

Brede selectie

Crombez selecteert in zijn brede bundel soms voor de hand liggende denkers en filosofen zoals Freud of Huxley, maar evengoed zijn er wat ontdekkingen te rapen. Zo is er bijvoorbeeld de Italiaanse arts Paolo Mantagazza (1831-1910) die Freud beïnvloedde. Zo citeerde die laatste instemmend de bevindingen van Mantagazza rond de effecten van cocaïne. Niet gek veel later duikt bijvoorbeeld ook de wat minder bekende mysticus en dichter Benjamin Paul Blood (1832-1919) op. Die laatste zou na een bezoek aan de tandarts geïntrigeerd geraakt zijn door de effecten van lachgas en beïnvloedde zo onder meer het werk van de Amerikaanse filosoof en psycholoog William James, de voorvader van het Amerikaans pratigmatisme, die eveneens in deze bundel opgenomen werd. Ook het voorbeeld van de Britse arts Henry Havelock Ellis (1859-1939) die met mescaline experimenteerde maakt inzichtelijk dat de selectie best breed genomen is.

Kunstmatige paradijzen

De roes wordt telkens weer op eigen wijze onderzocht en beschreven. In een aantal gevallen wordt gewezen op de negatieve effecten en worden er kritische kanttekeningen geplaatst. Dat is onder meer het geval bij de Franse dichter Charles Baudelaire (‘Kunstmatige paradijzen’), die naar verluidt in slechts zeer beperkte mate hasjiesj rookte. Ook filosofen als Theodor Adorno en Karl Jaspers lieten zich best kritisch uit over de voortdurende zoektocht van de mens naar de roes. Al is misschien de meest roeskritische respons in de bundel te vinden bij filosoof Georg Lukacs (1885-1971) in de tekst ‘Tegen de roes als esthetisch begrip’ (1963).

Het is vooral de breedheid van ideeën die ‘De dronken filosoof’ interessant maakt. Net zoals het gegeven dat ‘roes’ als basisidee soms veel kanten op kan : George Bataille heeft het over de erotische roes, terwijl een semioticus als Barthes de roes door wijnconsumptie vanuit een nationalistische en koloniale lens analyseert. Zodoende krijgen we erg uiteenlopende visies en ideeën met betrekking tot de roes, waarbij ook opvalt dat Crombez de geselecteerde fragmenten niet enkel mee hielp vertalen, maar ze ook erg handig contextualiseert en aan de hand daarvan de soms best complexe filosofische ideeën rond roes toegankelijker maakt.

Een politieke benadering van ‘roes’

In de gebundelde teksten valt echter niet enkel de sterk filosofische inslag op. Zo gaat het niet enkel over beschrijvingen van waargenomen effecten van roesmiddelen zoals opium, cocaïne of hasj. Maar bijvoorbeeld ook om de manier waarop een mystieke esthetische ervaring , althans volgens de dichter Mallarmé, soms ook een zeker roeseffect kan opleveren. Of hoe ‘extase’, zo stelt bijvoorbeeld Munchen, een criterium voor ‘goede’ literatuur zou kunnen vormen.

Doorheen de jaren komt er ook meer ruimte voor een politiek rond roes. Dat komt ook sterk naar voren in een erg knappe en vooral hedendaagse beschouwing van filosoof Laurent De Sutter over narcokapitalisme (EPO, 2022). Diens bijdrage blijkt zowel bevlogen als uitermate inspirerend. Verder valt jammer genoeg ook op dat er maar weinig vrouwelijke denkers en filosofen in deze bundel opgenomen werden. Er is wel een wat kortere passage van de Belgische filosofe Vinciane Despret (over alcoholisme bij apen), maar daar blijft het dan ook helaas bij.

Dat alles leidt tot de conclusie dat Thomas Crombez de lezer op weg zet richting bijzonder leerrijke en fascinerende inzichten rond roes.

Related Images: