Uwe Wittstock en de individuele beslissing
Uwe Wittstock, ‘Marseille 1940’ 
Uwe Wittstocks boek neemt een aanvang in 1935, meer dan vier jaar voor de Duitse inval in Polen. Eén jaar voor de Olympische spelen in Berlijn plaatsvinden. De NSDAP regeert twee jaar, Europa kijkt enigszins bewonderend naar de economische wedergeboorte van Duitsland.
De stroomstoot die door Duitsland gaat in 1933, wordt in de eerste plaats geregistreerd door figuren als de schrijver Joseph Roth en de schilder George Grosz. Linkse, kritische figuren hebben geen plaats in het nieuwe Duitsland. De exodus van de Duitse intelligentsia in 1933 vormt trouwens het thema van Wittstocks eerdere boek, ‘Februari 1933: De Winter van de Literatuur’ (’22). Maar de algemene teneur in 1935 is dat het “best meevalt” met die Hitler.
Een actieve journalist
Varian Fry, journalist en hoofdredacteur van het vooraanstaande maandblad The Living Age, is in Berlijn voor research. Hij is ervan overtuigd dat Hitlers politieke strategie op oorlog zal uitdraaien en trekt kriskras door Duitsland om de mentale temperatuur te meten onder de bevolking. Op een zomeravond komt hij in een straatrel terecht. Voortdurend wordt er antisemitische kreten geschreeuwd. De dag erna interviewt hij een vooraanstaande SA‘er:
Onder Hitlers paladijnen, legt Hanfstaengl uit aan Fry, zijn er namelijk twee controverse kampen. Een gematigde groep wil de Joden in speciaal daartoe aangewezen reservaten onderbrengen […] De radicale groep daarentegen wil de Jodenkwestie oplossen met een bloedbad.
De Amerikaanse journalist weet genoeg. Hij engageert zich en wordt de spil van het Emergency Rescue Committee. Een organisatie die zoveel mogelijk Joodse schrijvers en kunstenaars wil redden uit een Frankrijk waar de greep van Hitler steeds sterker wordt.
Vlechtwerk van verhaallijnen
Wittstock hanteert Fry als narratieve rode draad in ‘Marseille 1940’, een werk dat het wedervaren van verschillende figuren weergeeft. De linkse schrijvers Heinrich Mann en Lion Feuchtwanger proberen de oprukkende Duitsers te mijden, filosofe Hannah Arendt zoekt in Parijs een baan als sociaal werkster nadat ze in hun ongenade is gevallen bij de Duitse academici.
Ze meden haar als de pest […] Met antisemitische overtuigingen had dat weinig te maken, zij wilden alleen hun carrière niet in gevaar brengen. Iets vergelijkbaars ervoer ze niet bij andere, minder hoogopgeleide vrienden.
De rijke Amerikaanse Mary Jayne Gold gaat een actieve rol spelen in het door Varian Fry geleide ERC, haar landgenote Peggy Guggenheim legt daarentegen de basis voor haar kunstcollectie door schilderijen tegen een gunstige prijs te kopen van vluchtende kunstenaars.
Dergelijk vlechtwerk van verschillende verhaallijnen zorgt ervoor dat de lezer een indruk krijgt van de heersende chaos en verwarring in de beginperiode van WO II. Maar ook hoe mensen erin slagen informatie door te geven in een land waarin alle reguliere communicatiekanalen ernstig verstoord zijn.
Wanneer bijvoorbeeld Hannah Arendt in Montauban aankomt merkt ze dat vluchtelingen schriftjes bij zich hebben, waarin ze namen en reisdoelen van lotgenoten noteren. Waaruit ze vervolgens adressen voor toevluchtsoorden kristalliseren.
Individuele keuze
In een ruim aantal passages in dit boek worden levens gered door agenten, militairen of douaniers die verzaken aan opgelegde plichten. Ze kijken bewust de andere kant op of doen alsof de gezochte persoon die voor hen verschijnt een ander, gelijknamig individu is. Een vorm van stil verzet dat contrasteert met het uniforme beeld dat we anno 2024 hebben over gezagsdragers die optraden voor de bezettende macht tijdens WO II.
‘Marseille 1940’ is een werk dat bij momenten bijna leest als een thriller, maar vooral aantoont hoe individuele keuzes beslissend zijn wanneer de democratie naar de achtergrond verschuift.
