Gauguin en de zoektocht naar het onbewuste innerlijke oog
Sue Prideaux, ‘Wildeman’ 
In de zestiende eeuw publiceerde Giorgio Vasari ‘Le Vite’, een verzameling kunstenaarsportretten variërend van Cimabue (1240-1302) tot Michelangelo (1475-1564). Eén van de teksten handelt over Giotto (1267-1337), waarbij Vasari het verhaalt vertelt dat hij als kind zonder hulpmiddelen in één keer een perfecte cirkel kon tekenen.
Het is een verhaalelement dat – tot vandaag – vaak opduikt in kunstenaarsbiografieën: het geniale kind, gezegend met een talent waardoor het uitstijgt boven de wroetende medemens. Picasso’s ‘Les Demoiselles d’Avignon’ (1907) zou binnen die logica al besloten liggen in de eerste kindertekeningen van de Spanjaard. Zou het zo eenvoudig kunnen zijn om een kunstwerk te duiden?
Buiten het kader
Paul Gauguin (1848-1903) brengt zijn kinderjaren door in Peru, verhuist naar Orléans om als volwassene aan de slag te gaan als beursspeculant in Parijs. De eerste hoofdstukken in Prideaux’ biografie alluderen nergens op een moment waarop de Fransman zich bewust werd van zijn talent. Pas wanneer collega Emile Schuff hem meeneemt naar o.a. de galerij van Paul Durand-Ruel, ontstaat er een vonk.
Op zondagen ging hij de hele dag op pad […] om te kijken wat hij kon bereiken met schetsen en schilderen en plein air, zoals de impressionisten deden. […] Eigenlijk had hij geen bewust artistiek doel […] Het was het puur ambachtelijke element dat hem bezighield. Maar hoe meer Gauguin werkt en alle lastigheden ontdekte, hoe meer het hem fascineerde.
In een Frankrijk dat steeds verder industrialiseerde, koos Gauguin voor de omgekeerde richting. Zijn werk past echter niet binnen het idioom van het impressionisme. Meer zelfs: wanneer Georges Seurat (1859-1891) het pointillisme – een “wetenschappelijke” verantwoorde versie van het impressionisme – introduceert, drijft Gauguin de spot met Seurat door met een honderden jaren oude “onontdekte” tekst van de Aziatische Mani-Vehbi-Zunbul-Zadi voor de dag te komen. De tekst van Zadi besluit met:
Het is beter om zaken weer te geven zoals je ze waarneemt dan om je kleuren en compositie in de mal van een vooraf bedachte theorie te gieten.
Vriendschap met een kokospalm
Mani-Vehbi-Zunbul-Zadi is natuurlijk … Gauguin zelf. Het is een constante in deze biografie: nooit sluit de schilder zich grenzeloos aan bij een beweging, steeds probeert hij zich te navigeren op zijn innerlijk kompas. Logischerwijs draait dit frequent uit op decepties: een onbesuisd georganiseerde tentoonstelling met collega schilders als Léon Fauché, Louis Anquentin en Charles Laval zorgt voor een val in waardering van zijn werk; een verblijf bij Vincent Van Gogh draait desastreus uit en de reis naar Tahiti blijkt niet het verhoopte resultaat op te leveren.
De lectuur van Pierre Loti’s populaire roman ‘Le mariage de Loti’ (1880) en de informatie van de Franse overheid over Tahiti (“gratis onderdak en voedsel”) hadden hem opgezadeld met exotische beelden over de Franse kolonie die niet strookten met de realiteit.
Omdat hij er niet in slaagde een band met de dorpelingen op te bouwen, ontwikkelde hij veel genegenheid voor een kokospalm. Die werd een soort huisdier voor hem.
Toch houdt hij vol. Na een poos maakt hij kennis met Jotepha, kort daarna huwt hij met Tehamama. De creatieve motor slaat aan. Het levert schilderijen op die felle, onnatuurlijke kleuren combineren met platte vlakken in een droomachtig landschap. Denk aan werken als Nevermore (1897) of Manao Tupapau (1892). Abstracte kunst begint hier.
Sue Prideaux’ biografie plaatst werk en man uitstekend binnen de context van de tijd. Het laat de lezer toe zich een mentaal panorama te vormen over de periode waarin het oeuvre van Paul Gauguin tot stand kwam.
Maar het boek toont ook aan dat de schilder steeds opnieuw de limieten van zijn omgeving trachtte te overstijgen. Niet omdat hij begiftigd was met een natuurlijk talent, maar omdat hij het wou. Goede smaak heeft immers meer te maken met oordeel dan met vernuft.
