Een stroom liefdesbrieven van Franz Kafka
Willem van Toorn, ‘Kafka voor beginners’ 
Exact honderd jaar geleden overleed Franz Kafka (1883-1924). Een gebeuren dat met ‘Kafka voor beginners’ van de onlangs overleden Willem van Toorn (1935-2024), vertaler van zijn verzameld werk, terecht onder de aandacht wordt gebracht.
Kafka’s honderdjarige sterfdatum wordt door sommigen handig aangegrepen om tal van publicaties over hem uit te brengen. Tot het betere werk behoort ongetwijfeld ‘Kafka voor beginners’. Nagenoeg zijn hele leven was van Toorn als vertaler met zijn werk vertrouwd. Hij was vooral gefascineerd door de uitzonderlijke taal van de Tsjechisch-Duitse schrijver. Een taal waarin het vermogen schuilt onmogelijke situaties dusdanig op te roepen, zodat je als lezer aan de gepresenteerde werkelijkheid nauwelijks kunt twijfelen. Het verklaart onder meer waarom zijn proza zo actueel is gebleven.
Kafka groeide als jongeling op in een tweetalige wereld met Duits als belangrijkste taal, Tsjechisch was er de omgangstaal. Vandaar dat in zijn Duits typisch Praagse invloeden merkbaar waren. Hiervan zijn in een Nederlandse vertaling uiteraard geen sporen merkbaar. Of zoals van Toorn opmerkt:
‘Maar zijn taal is ook getekend door het door hemzelf zo indringend beschreven onvermogen om het Duits als ‘gewone’ taal te ervaren. Je hebt al lezend vaak de indruk dat de taal in zijn romans en verhalen met uiterste precisie op bruikbaarheid wordt onderzocht.’
Interesse voor Nederlandse schilderkunst
Over zijn schooljaren en opvoeding was hij opvallend zwijgzaam, valt er in zijn geschriften weinig over te lezen. Er is zijn angst voor het lerarenkorps en het zittenblijven, ofschoon in zijn rapporten vorzüglich (uitstekend) staat genoteerd.
In 1901 begon hij in Praag aan zijn rechtenstudie, waar hij vijf jaar later als doctor in de rechten afstudeerde. Tussen zijn colleges door woonde hij tal van kunsthistorische lessen bij, met een uitgesproken interesse voor christelijke bouwkunst en de geschiedenis van de Nederlandse schilderkunst. Zijn belangstelling voor schilderkunst is gebleven. Vooral de Japanse kunst van het weglaten – zijn taal werd er duidelijk door beïnvloed – sprak hem sterk aan. Terloops wijst van Toorn erop dat hij zijn hele leven lang bleef tekenen.
‘Want Kafka tekende, zijn leven lang. Max Brod kende hem zelfs eerder als tekenaar dan als schrijver. (…) Na Kafka’s dood beheerde Brod ook al zijn latere tekeningen. Tot 2021 was er een veertigtal van bekend, onder andere door de omslagen van de pocket-uitgaven van de romans bij Fischer Verlag.’
Vrouwen als onbereikbaar ideaal
Kafka en vrouwen, er valt heel wat over te vertellen. Er is Felice Bauer, zijn geïdealiseerde vrouw, die hij met honderden brieven en kaarten bestookt. Na een jarenlange relatie en twee keer verloofd te zijn geweest, komt het maar niet tot een huwelijk. Van een totaal andere orde is zijn ontmoeting met Milena Jesenská, zijn vertaalster in het Tsjechisch, met wie hij jarenlang correspondeert. Ondanks hun alles overheersende liefde, durft Milena wier man af en toe vreemdgaat, hem niet verlaten. Met Milena ooit trouwen het is voor Kafka een onbereikbaar ideaal. Of zoals hij het in een brief aan zijn vader schrijft:
’Trouwen, een gezin stichten, alle kinderen die maar willen komen aanvaarden, ze in deze onzekere wereld behoeden en ze ook nog een beetje leiding geven, dat is naar mijn mening het hoogste waarin een mens kan slagen.’
‘Kafka voor beginners’ is een ideale introductie tot ‘Franz Kafka. Ik moet u zo ontzettend veel schrijven’. Een eveneens door van Toorn geselecteerde keuze uit de brieven, kaarten en aantekeningen van Kafka. Een evenzeer niet te missen boek voor wie deze uitzonderlijke schrijver, die zichzelf als mislukt beschouwde, beter wil leren kennen. Hoe dan ook, de honderdste sterfdatum van deze Tsjechisch-Duitse auteur kan alvast niet meer onopgemerkt voorbijgaan.
