Vasili Grossmans ‘Stalingrad’ en het Grote Schrijven
Vasili Grossman, ‘Stalingrad’ 
“All over the ship, all through the convoy, there was a knowledge that in a few hours some of them were going to be dead.” Een zin uit de openingsalinea van Norman Mailers debuutroman ‘The naked and the dead’ (’48). Het verhaal situeert zich in de Zuidelijke Grote Oceaan tijdens WOII en tracht de absurditeit van oorlog onder woorden te brengen. Geperverteerde logica, de kern van ieder militair conflict, vormt ook het thema van die andere WOII-klassieker: Joseph Hellers ‘Catch 22’ (’61).
Beide romans zijn scherpe satires waar weinig of geen ruimte is om de achtergrond van de personages te vatten. De insteek van Vasili Grossmans vuistdikke WOII-roman is anders. Pagina’s lang evoceert Grossman de leefwereld van zijn personages voordat ze naar het strijdveld trekken.
‘Stalingrad’ wordt oorspronkelijk gepubliceerd in 1952, als een WOII-variant van Tolstojs ‘Oorlog en vrede’ (1867). De versie uit 1952 is evenwel stevig gecensureerd, het genre van het sociaal realisme dat in de U.S.S.R. destijds in zwang was duldde immers niet al te veel dissonante klanken.
Sociaal realisme
Wie anno 2025 ‘Stalingrad’ leest, merkt dat de inhoud van de roman niet overeenstemt met het eeuwige optimisme dat de U.S.S.R.-variant van het sociaal realisme resoneerde. Geen zonovergoten taferelen waarin militairen fluks naar een conflictzone marcheren, wel personages van vlees en bloed die de nodige twijfels hebben over de precaire situatie waarin ze zich bevinden.
Grossmans wijdlopig proza vergt de nodige aandacht. Ook het mozaïek aan personages zorgt ervoor dat je bij momenten het spoor bijster lijkt te raken. Wie echter niet afhaakt, wordt beloond met een roman die een eigen universum creëert. Wanneer Maroesja – schrijfster van pamfletten – tijdens een avonddiner haar jongere zus Zjenja probeert te overtuigen van het nut van de oorlogsinspanning, reageert die als volgt:
‘God, Maroesja […] Je spreekt over mensen alsof ze niet door vrouwen op de wereld zijn gezet, maar door krantenredacteuren […] De mensen over wie jij praat lijken zo van een poster gestapt, en posters schilderen is niets voor mij.’
Scherpe humor
Ook de manier waarop Grossman personages neerzet aan de hand van details zorgt ervoor dat ‘Stalingrad’ ontstijgt aan het strikte ideologische kader waarbinnen deze roman tot stand kwam. Misschien is deze roman minder openlijk satirisch in vergelijking met ‘Catch 22’ of ‘The naked and the death’, het belet Grossman evenwel niet om geregeld scherpe humor te hanteren.
‘Hij gold als een uitstekend stafofficier […] Midden in een luchtaanval kon hij een cartograaf op de vingers tikken omdat diens potlood niet goed geslepen was, of tegen een typiste zeggen: ‘Ik heb u toch gevraagd om de machine met de versleten t niet meer te gebruiken.’
De afgelopen jaren is er sprake van een herontdekking van Vasili Grossman. Zijn ‘Leven en lot’ wordt geregeld omschreven als een klassieker. Deze ‘Stalingrad’ – die voorafgaat aan ‘Leven en lot’ – is naar ons gevoel ook niet het soort boek dat de lezer achteloos dichtslaat. Is het een product van het Grote Schrijven? Mogelijk, maar misschien is het gewoon een erg goed boek. Dat is ook al heel wat, lijkt ons.
