Het moedermonster van en in Jozefien Van Beek
Jozefien Van Beek, ‘Monsterlijk moederschap’ 
In ‘Monsterlijk moederschap’ neemt Jozefien Van Beek ons mee naar haar culturele ervaringen en haar eigen leven. Welk beeld van de moeder ziet ze in de kunstwerken, films en boeken die haar van jongsaf aan omringen? Welk beeld creëerde haar eigen moeder? Welke moeder wordt ze zelf?
In vijf essays onderzoekt Van Beek of moeders daadwerkelijk monsterlijk zijn. Aan de hand van werk van o.a. Alice Neel, Chantal Akerman of Alfred Hitchcock bespreekt Van Beek de angstaanjagende aspecten van moederschap. Moeders zijn manipulatief en verstikkend of afwezig, onbeschikbaar en verwaarlozen hun kroost. Het beeld van de moeder dat in populaire cultuur en kunst wordt opgehangen, is dikwijls monstrueus.
Jozefien Van Beek is freelance journalist en bespreekt literatuur en kunst voor o.a. De Standaard en De Groene Amsterdammer. Ze is literatuurcriticus en schrijver. Deze essaybundel is haar debuut.
Het eerste essay van de bundel, ‘Hoe het voelt’, gaat over kinderwens en abortus en de spreidstand tussen kunst en het moederschap. Het recht om eigen keuzes te maken, of dat nu een kind betekent of net niet. Dit eerste essay behandelt werk van Paula Rego en Tracey Emin en verweeft kunstanalyse met Van Beeks eigen (moeizame) proces om zwanger te worden. Het gevoel van falen dat vrouwen verbindt. De lege en de leeggeschraapte moederschoot. Beide gedwongen door de omstandigheden.
Het genot van een jonge mooie vrouw vermoorden
‘The horror! The horror!’ heeft het over Van Beeks fascinatie voor het horrorgenre. Die begint wanneer ze als tienjarige met haar moeder meekijkt naar ‘Inspector Morse’. Het essay probeert de populariteit van het genre te verklaren. Horror transformeert de angst voor het verre andere naar iets bekends in jezelf. Het gaat niet enkel om meevoelen met de angsten van het slachtoffer, maar ook met het sadisme van de beul:
Naar horrorfilms kijken is beseffen hoe gitzwart de donkerste kant van de mens soms is. En het genot van de beul delen is beseffen dat het kwade potentieel in ieder mens schuilt, ook in jezelf.
Daders in het horrorgenre zijn dikwijls mannen of vrouwen die gekleineerd en gedomineerd worden door monsterlijke moeders, en daarom zelf tot monster transformeren. Het leidt Van Beek tot interessante psychoanalytische bedenkingen.
Deuren en vensters
‘Wie is er bang voor de slechte moeder?’, een derde essay, bespreekt de juiste afstand tussen moeder en kind. Te dicht is niet goed want verstikkend en symbiotisch, te ver te afwezig: de Slechte moeder. Van Beek bespreekt opnieuw een paar horrorfilms, maar grijpt in dit hoofdstuk ook naar andere (meer recente) films als ‘Lost Daughter’ en ‘No Home Movie’ van Akerman en literatuur zoals ‘Max en de maximonsters’, het klassieke prentenboek van Maurice Sendak . Gedachten over wat goed moederschap is brengen haar in dit hoofdstuk ook naar haar eigen leven, en de noodzaak om haar eigen weg te bewandelen.
‘De keuken, het raam, de steeg’ verwijst met een passage uit Vivian Gornicks ‘Fierce Attachments’ naar het gezichtspunt van de moeder. We moeten elk onderwerp beschouwen vanuit verschillende perspectieven om tot oprecht begrip te komen – en dus ook de eenzaamheid van het monster zelf bestuderen. We kunnen elke ouder slechts ten volle begrijpen vanuit hun eigen tijd en denkkader, en niet eenzijdig vanuit de ogen van het kind.
Zoals de tweede alinea van het gedicht ‘This be the verse‘ van Philip Larkin nodig is om de eerste twee regels te begrijpen. They fuck you up, your mum and dad. They may not mean to, but they do.
Van Beek haalt in dit essay Joan Didions beroemde woorden aan: ‘we vertellen onszelf verhalen om te kunnen leven. Het is noodzakelijk deze verhalen te deconstrueren of aan te vullen met andere verhalen om dichter bij de echte waarheid te komen over moeders en monsters.
Dat was de gemakkelijkste periode van mijn leven, zegt mijn moeder over mijn kindertijd. En dan blijkt ook je dochter niet helemaal te zijn wie je dacht of hoopte dat ze was. Plots verdwijnt ze naar een Spaans kuststadje en neemt ze haar telefoon niet meer op. Ijskoud.
De moederteef
Het laatste essay, ‘Monsterlijk moederschap’, begint met de film ‘Tully’ over de zwaarte van het prille ouderschap. Van Beek verwijst o.a. naar Henry Moore, Bregje Hofstede, Lieselot Mariën en ‘Nightbitch’ en Alien om het te hebben over het transformerende en dierlijke van moederen. De film ‘Nightbitch’ eindigt met een moedermonoloog over bevallen.
Zo’n ding splijt zich een weg uit ons, scheurt ons letterlijk in tweeën, in een golf van bloed en kak en pis. Of het wordt uit ons gesneden met een mes, onze organen worden uit ons gelicht en dan weer teruggestopt en we worden dichtgenaaid. Dus neen, het moederschap is niet zonneschijn en babypoeder. (…) Motherhood is fucking brutal.
“Ze is overleden in het kraambed,” zegt de moeder over de vrouw die ze was. “Ik stik,” zegt de moeder in The lost daughter. “Ik kan niet meer,” zei ik zelf. Zou het kunnen dat niet de moeder monsterlijk is, maar het moederschap zelf?
Tremendum fascinosum
Van Beeks stijl is associatief, een werveling van korte en lange zinnen, een afwisseling van analyse en autobiografie, een weefsel van gedachten, meerlagig en grappig. Ze doet interessante ideeën helder uit de doeken, en maakt de talloze linken naar literatuur en films bevattelijk en inspirerend. Haar essays openen de blik van de lezer en wekken nieuwsgierigheid. Het boek stelt vragen over wat goed moederschap, en zoveel ruimer nog, wat goed leven is. Ze formuleert en herformuleert, herhaalt en nuanceert. Deze essaybundel pleit met Leslie Jamison voor het bestaan van verhalen naast, over en op elkaar. Pas dan schemert begrip.
Een boek dat je moeilijk weg kan leggen. Net als al die andere monsters van de literatuur fascinerend. Wij zijn doodsbang en we willen meer. Dat hoeft echt geen tegenstelling te zijn.
