Weg van de tocht van de held in Zambreno’s Heldinnen
Kate Zambreno’s boek ‘Heroines‘ kwam uit in 2012, en kreeg in 2024 een update. Uitgeverij Koppernik gaf in oktober 2025 de Nederlandse vertaling van Nicolette Hoekmeijer uit met een voorwoord van Basje Boer (lees dit voorwoord, het is heroïsch).
Textuur
‘Heldinnen’ is bevreemdend want hybride. Flarden memoir, literaire kritiek, feministische polemiek, poëzie en biografie passeren de revue in korte paragrafen. Veel scherpzinnige/grappige opmerkingen tussen haakjes. Doordenkers die in je gedachten blijven haken. Dikwijls haaks op gangbare ideeën. Het onbelichte belicht, het verborgene onthuld.
Net als haar boek verenigt Kate Zambreno verschillende rollen. Ze is literatuur- en kunstcriticus, schrijver, partner, moeder en professor aan Columbia University en Sarah Lawrence College. Gefascineerd door experimenteel theater, kunst en fotografie, komen deze onderwerpen vaak aan bod in haar lyrische essays.
‘Heroines’ groeide uit Zambreno’s blog ‘Frances Farmer is My Sister’. Die blog begon in 2009 als een ‘eigenwijs, vormeloos geheel’ waarbij ze lyrische hommages aan geliefde schrijvers afwisselt met blasfemische boude bespiegelingen over bijvoorbeeld de surrealisten. Zambreno zweert bij het motto ‘eerst voelen, dan schrijven’, en de emoties in de posts vibreren en zinderen dan ook.
Literair executeur van de doden en uitgewisten
‘Heldinnen’ is Zambreno’s onderzoek naar het leven en werk van de minder bekende en zogenaamde hysterische vrouwen van de modernistische beweging o.a. Vivien Elliot, Jane Bowles, Zelda Fitzgerald, Anaïs Nin, Virginia Woolf en Jean Rhys.
Het ritme van de levens van mijn gekke vrouwen: een langgerekte schreeuw, gevolgd door totale stilte. Aan het begin denk ik aan eindes.
Zambreno leest obsessief over de vrouwen, staat met hen op en gaat met hen slapen en slaat allerlei faits divers op in haar fenomenale geheugen. Het boek haakt die feiten in meanderende alinea’s in een razend tempo aan elkaar. De tekst wordt een vlechtwerk, een meerlagig tapijt van gedachten en gevoelens.
Ze houdt ook haar eigen leven tegen het licht en zet verschillende vergelijkbare situaties naast elkaar waardoor ze iets beklemmends krijgen. Iedereen zit vast in bepaalde patronen en narratieven. Waarom blijven we ze in stand houden? Is het mogelijk met een schone lei te beginnen?
God, wat is het hier saai. Ik zit vast op het platteland. … Ik weet dat ik zo snel mogelijk weg moet uit deze doodse stad. Ik weet zeker dat ik het anders niet overleef. Ik denk aan Madame Bovary.
Ze doorploegt bestofte en verborgen archieven van de monddoodgemaakte vrouwen en maakt zich zelfs hun (kledings)gewoontes eigen. Het identificatieproces lijkt totaal als ook zij gedwongen wordt haar man te volgen naar Akron.
John is door de universiteit ingehuurd om een kleine verzameling boeken te cureren en te rubriceren… De vrouw zal gewoon maar iets moeten vinden, natuurlijk. Aanvulling, aanhangsel.
De eeuwige strijd tussen de seksen
Het boek onderzoekt historische man-vrouwverschillen, de heersende genderrollen en -normen, en verschillende verwachtingen. Moet het leven van de vrouw ten dienste staan van de man? Zij wordt volgzaam, zij dient, zij wordt ‘raw material’, een personage. Vrouwelijke woede en onrust wordt afgedaan als nervositeit, ziekelijkheid, hysterie. Opmerkelijk hoe de benamingen en de behandelingen van de ziekten mee evolueren met de tijdsgeest. Een andere verpakking, dezelfde inhoud. Vrouwen hebben laudanum nodig, een lobotomie, hydrotherapie of Xanax.
De woede van de vrouw: die dient te worden ingetoomd, onderdrukt, verstrooid.
En hoe zit het vandaag? Hoe kan de schrijfster zich verhouden tegenover haar man terwijl ze hem volgt van professionele plek tot plek? Het leven van Zambreno is een concreet en noodzakelijk ankerpunt in de meanderende tekst. We spoelen bij haar aan, we volgen haar en haar gedachten in het nu. Het brengt de tekst tot leven met concrete details uit een dagelijks leven. Het toont de relevantie van het behandelen van de oudere verhalen.
(Waarom is vallen het model van liefde? Als een valkuil.)
Soms heb ik het gevoel dat ik samenleef met de Vijand. Soms weet ik dat ik samenleef met de Vijand. Ruzies aangezwengeld door het gevoel klem te zitten, een vurig, dierlijk verlangen om te ontsnappen.
Wat is literair?
In een laatste deel van de tekst vraagt Zambreno zich af wat literair is.
Waarom zou zelfexpressie, het nietsonziende zelfportret, geen legitieme vorm van kunst kunnen zijn? Waar komt het idee vandaan dat autobiografisch schrijven (zeker voor een vrouw), zelfs binnen de context van een roman, niet geldt als literatuur?
Een nieuw idee van wat literatuur is, haaks op heersende en patriarchale ideeën. Literatuur mag rommelig, meisjesachtig, meanderend zijn. Literatuur moet geen tocht van de held beschrijven, met een duidelijk afgebakend eindresultaat om bij te juichen. Teksten mogen uitwaaieren, associatief en intuïtief zijn. Literatuur mag, moet vragen stellen en geen antwoorden hebben. Literatuur mag hysterisch zijn, razend, en putten uit de dagelijkse levens en gevoelens van een willekeurige vrouw. Dit boek bewijst dat.
We hadden nooit gehoord dat we onze deze ervaringen konden gebruiken – onze inzinkingen, onze relaties. Te persoonlijk. Te emotioneel. Te veel ‘vrouwelijk geneuzel’.
‘Heldinnen’ vraagt een inspanning van de lezer, het boek werkt enkel als je je overgeeft en laat meedrijven op de stroom. De vele kleine wistjedatjes geven het boek een eruditie die soms moeilijk te volgen is.
Het fluïde karakter van de tekst past bij het label non-binair dat Zambreno intussen voor zichzelf koos. Deze nieuwe literatuur predikt een holistisch opheffen van tegenstellingen, vloeibaar en veranderlijk zoals het leven en de realiteit dat zijn.
Zambreno roept op om onszelf uit te krassen en opnieuw te beginnen, te sterven en te herrijzen. Laten we ons eigen raw material zijn. Rauw, razend en gutsend over de randen. Want uiteindelijk moeten we onze eigen held(inn)en zijn.
