Uit vrouwen geboren, oermoederboek uit 1976
Adrienne Rich, ‘Uit vrouwen geboren 
Een mokerslag van een boek. ‘Uit vrouwen geboren’, het boek van Adrienne Rich van 1976, heeft weinig aan belang ingeboet. Het moederboek aller moederboeken combineert de persoonlijke diepgang en nuance van een memoir met een diepgaande literaire, psychologische en historische analyse. ‘Uit vrouwen geboren’ bevat ideeën die nog steeds de moeite van het lezen en overdenken waard zijn. Uitgeverij Nijgh en Van Ditmar bracht dan ook een nieuwe vertaling uit.
Wegen
Gedurende haar leven was Adrienne Rich een van de meest prominente Amerikaanse denkers. Als student al, in 1951, werd haar poëziebundel ‘A Change of World’ gekozen door W.H. Auden voor de Yale Prijs voor jonge dichters. Adrienne Rich was dichter, schrijver, academicus en feminist. Ze schreef zowel poëzie als essays en sprak zich op bevlogen en openhartige manier uit over prangende maatschappelijke kwesties.
Ook haar persoonlijk leven blijft tot de verbeelding spreken. Ondanks haar vroege literaire succes besluit Rich jong te trouwen. Vrij snel krijgt zij na elkaar drie zonen. Ze ziet voor zichzelf op dat moment geen andere weg. Ze heeft zelf ‘geen idee wat ze wil, wat ze kiezen of niet kiezen kan.’ Het huwelijksleven en het moederschap geven de twijfelende jonge vrouw een richting en een levensdoel:
Zodra ik duidelijk zichtbaar zwanger was, voelde ik me voor het eerst sinds mijn vijftiende niet schuldig. De sfeer van algemene goedkeuring waar ik in gekoesterd werd … was als een aura dat ik met me meedroeg; alle twijfels, angsten en onzekerheden werden er volkomen in gesmoord. Dit is wat vrouwen altijd al gedaan hebben.
Tegelijk geeft Rich aan dat het enorm moeilijk is het huwelijksleven te verzoenen met haar leven als schrijver en snakt ze naar poëzie als toevluchtsoord:
Voor mij was de poëzie het gebied waar ik bestond als niemands moeder, waar ik voor mezelf leefde.
Als dertiger kiest ze er uiteindelijk voor uit haar huwelijk te stappen en begint een relatie met een vrouw. Vanaf dat moment bewandelt ze radicaal haar eigen pad. In de jaren zeventig ontstaat daaruit haar visie op moederschap en vrouw zijn, en op de heerschappij van het patriarchaat.
Noodzakelijke vragen
Zoals alle grote literatuur stelt ‘Uit vrouwen geboren’ voornamelijk vragen waarop geen eenduidig antwoord te geven is. Over ambivalente moederlijke gevoelens. Over de woede en schaamte die moeders voelen. Hierbij schuwt Rich scherpe zelfanalyse niet. Dagboekfragmenten uit haar tijd als jonge moeder brengen de lezer de vertwijfeling binnen. Ze voelt zich ‘een monster, een anti-vrouw’:
Verlamd door het besef dat er een wirwar van verbanden bestaat tussen bijvoorbeeld de woede en de afwijzing die ik voel ten opzichte van mijn oudste kind, mijn sensuele leven, pacifisme, seks. … Als ik die samenhang maar zien kon, hem kon laten gelden, dan zou ik mezelf kunnen terugvinden en helder en hartstochtelijk kunnen functioneren. Maar ik blijf maar in het duister tasten, tussen donkere spinnenwebben. Ik huil en huil maar en het machteloze gevoel zaait zich in me uit als kanker.
Rich gebruikt haar eigen woorden en andere literaire fragmenten om de oerangst van het ‘hevige conflict tussen zelfbehoud en moederlijke gevoelens’ te beschrijven.
Spleet
Precies uit de gespletenheid van die onderdrukkende verantwoordelijkheid en de overweldigende liefde voor haar kinderen kan Rich de kern van haar boek halen. Een scherp onderscheid tussen de biologische en psychologische ervaring van moeder worden en de patriarchale verankering in het instituut moederschap.
De hybride vorm van het boek die persoonlijk verhaal combineert met een diepere theoretische analyse heeft dus ook een inhoudelijk doel. Rich wijst er op die manier op dat het persoonlijke leven ook politieke impact heeft, en een maatschappelijke structuur omgekeerd gevolgen heeft voor een persoonlijk leven.
De problemen van het moederschap zijn niet individueel, maar wijzen op een systeemprobleem. Het patriarchaat creëert onnodige en onzichtbare machtsstructuren van overheersing. In hoeverre zijn we allen geïndoctrineerd door de normen van de heersende patriarchale kapitalistische maatschappij?
Het instituut moederschap idealiseert de gedachte van een moeder als martelaar, ‘als dienstbare engel zonder vleugels’. Deze gedwongen opoffering reduceert een vrouw tot haar ouderrol en kan tot gevoelens van eenzaamheid, frustratie en woede leiden. Bovendien legt dit beperkte idee van moederschap een druk op de toekomstige generaties kinderen, zowel jongens als meisjes, die dit systeem beleven en nadien op hun beurt internaliseren en doorgeven.
Bezorgd om zorg
Rich wijst met haar boek op de noodzaak van een maatschappelijke mentaliteitswijziging. Kunnen we het discours van overheersing loslaten? Kunnen we dieperliggende duistere associaties met vrouwelijkheid uitroeien? Kunnen we de kracht van gedeelde zorg zien?
Als kinderen een meer gemeenschappelijke verantwoordelijkheid worden hoeft een bevrijde moeder niet langer meer te worstelen met schuldgevoelens. Ze kan dan tegelijk moeder èn zichzelf zijn. Niet enkel binnen het kerngezin, maar gedragen door een hele gemeenschap van mensen. Verschillende mensen van verschillende generaties kunnen op die manier bijdragen aan een toekomst zonder patriarchale machtsverhoudingen en knechting. We moeten naar een ruimer begrip van zorg die niet de engelachtige individuele moeder centraal plaatst, maar waarbij eenieder betrokken is.
Dit boek is zeker niet enkel voor moeders of vrouwen bedoeld. Rich wil iedereen betrekken in een breder debat over zorg en de noodzaak van het bouwen aan een meer inclusieve gemeenschap. Ook in 2025 blijft dit debat cruciaal. Het afbreken van het duale, patriarchale gedachtegoed is nog steeds van belang voor ons allen. Man of vrouw, jong of oud, ouder of niet. We zijn dan ook allen uit vrouwen geboren.
