Björn Rzoska duikt in de militaire archieven
Björn Rzoska, ‘Gedeelde grond’ 
Groen politicus en historicus Björn Rzoska dook in zijn familieverleden en onderzocht het oorlogsverleden van zijn twee grootvaders. Dit leidde tot verrassende resultaten. Beide mannen bleken bewust een ander beeld te hebben opgehangen van hun verleden. Paul Rumes, de grootvader aan moederskant, zou vanuit het katholieke geloof naar het oostfront zijn getrokken. Stefan Rzoska daarentegen zou als lid van het Pools Legioen Europa bevrijd hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog. Aan het einde van het boek blijft geen van beide verhalen overeind.
De kleinzoon als historicus
Rzoska gaat precies tewerk in zijn historisch onderzoek, maar blijft transparant over zijn persoonlijke afwegingen. Waar we in literaire romans zoals ‘Oorlog en terpentijn’ van Stefan Hertmans een liefdevol, nostalgisch beeld krijgen van de grootvader tijdens de oorlog, wordt dit beeld bij Rzoska omgevormd naar een grimmige schets van een oorlogscrimineel.
Paul bleek zich al voor het bestaan van het oostfront aangemeld te hebben bij de Waffen-SS, in 1941. Dat betekent dat hij zich om andere idealen dan de vermeende katholieke, heeft aangemeld. Ook Stefan blijkt niet de oorlogsheld die we verwacht hadden. Uit angst om te worden teruggestuurd naar Polen laat hij het beeld bestaan dat hij een Poolse bevrijder was.
Belangrijk herinneringswerk
We voelen als lezer de afweging bij de verteller om de ‘waarheid’ te openbaren als historicus tegenover het persoonlijke verlies van een verbeelding van een kleinzoon die veel positiever was. Hoewel Rzoska aangeeft niet te geloven dat trauma transgenerationeel wordt overgeleverd, kan een lezing aan de hand van Marianne Hirsch’s concept ‘postmemory’ context bieden voor andere kleinkinderen die op zoek zijn naar meer ‘waarheid’.
In haar artikel ‘The generation of postmemory’ verwijst Hirsch naar het belang van fotografisch materiaal om transgerationeel trauma over te brengen naar volgende generaties. Het relaas van Rzoska, uitgegeven in hardcover bij Uitgeverij Ertsberg, bevat indrukwekkende foto’s. Zelfs als Rzoska zelf niet gelooft in het transgenerationele aspect kan de lezer wel informatie halen uit het fotografisch materiaal.
Foto’s als iconen
Volgens C. S. Peirce hebben foto’s een iconische waarde en is er een directe, causale relatie tussen een portret en wat het teken betekent.
I call a sign which stands for something merely because it resembles it an icon (Peirce, 1935b , 362)
Foto’s zijn vaak de eerste bronnen die we als kleinkinderen te zien krijgen. Deze semiotische tekens hebben een affectieve waarde, ze wekken emoties en herinneringen op. Ze zijn de laatste link die rest tussen een grootouder en de herinnering aan een geliefd familielid.
Daarnaast spreken foto’s tot de verbeelding. De interpretator wordt geaffecteerd door het teken. Via de foto’s krijgt de lezer zowel de liefdevolle herinnering van een kleinzoon aan een grootvader, als de kille realiteit van een bewijsstuk gevonden in het archief.
Wetenschappelijke relevantie
Rzoska moet zijn vraag om archiefstukken in te zien, staven. Zo moet Rzoska aantonen dat hij wetenschappelijk onderzoek verricht. Zijn werk wordt nagelezen door een leescommité. In het nawoord wordt dank betuigd aan Koen Aerts, Marc Cools, Henk Cuypers, Hendrik Defoort, Bruno De Wever en Nico Van Campenhout. Dit betekent dat het werk van Rzoska is gecontroleerd en wetenschappelijk is gevalideerd.
Openbaarheid van de archieven
Op 8 mei 2024, tijdens de herdenking van de overwinning op nazi-Duitsland, besliste het college van procureurs-generaal dat de militaire archieven van België mogen worden overgebracht naar het Rijksarchief.
Deze beslissing betekent dat het makkelijker wordt voor bezoekers om de militaire archieven in te kijken. Zo is het mogelijk om de gerechtelijke dossiers van Belgische militairen die collaboreerden met de Duitse bezetter op te vragen.
Hoewel dit een belangrijke stap is, kunnen we ons afvragen waarom deze beslissing nu valt? Op het moment dat de herinnering aan oorlog betekenend kan zijn voor de beslissingen die we nu nemen?
