Transnationale vertalingen van verzet bij Ilya Kaminsky
Ilya Kaminsky, ‘Dovenrepubliek’ 
Ilya Kaminsky, geboren in 1977 in het destijds door de Sovjet-Unie gecontroleerde Odessa, heeft met zijn dichtbundel ‘De Dovenrepubliek’ een indrukwekkend werk afgeleverd dat de thema’s van doofheid, verzet en oorlog op een bijzondere wijze met elkaar verweeft. Kaminsky was doof als kind, maar dat werd aanvankelijk niet opgemerkt. Pas toen zijn familie in 1993 naar de Verenigde Staten emigreerde, kreeg hij de gehoorapparatuur die hij nodig had. Deze problematiek kan een interessant biografisch gegeven zijn bij de interpretatie van ‘De Dovenrepubliek’, aangezien doofheid daar een symbool wordt van verzet.
‘De Dovenrepubliek’ vertelt het verhaal van Petya, een jongen die in oorlogstijd wordt neergeschoten. Als reactie wordt heel het dorp doof. Centraal in het verhaal staat de relatie tussen taal en de mogelijkheid tot verzet wanneer een land wordt ingenomen en steden worden gebombardeerd. Op welke manieren maakt taal opstand mogelijk? Tot waar reikt dit verzet?
We waren gelukkig tijdens de oorlog
Eén van de bekendste gedichten uit de bundel is ‘We waren gelukkig tijdens de oorlog’.
En toen ze de huizen van andere mensen bombardeerden, kwamen we
In opstand
Maar niet genoeg, we protesteerden maar niet
Genoeg.
Het protest tegen de oorlog is er, maar het ik-personage in het gedicht ‘zette een stoel buiten en keek naar de zon’. Ook toen er een rampzalig bewind aan de macht kwam, ‘waren we (vergeef ons) gelukkig tijdens de oorlog’. Dit gedicht toont de absurditeit van oorlog. Het laat het banale kwaad zien dat opereert door niet in opstand te komen, door tevreden te zijn.
Absurd theater verbindt oost met west
Ons land is het podium.
Terwijl de oorlog woedt, bedrijven Sonya en Alfonso de liefde. Sonya wordt zwanger, maar de noodlottige soldaten blijven in het land. De opstand begint: ‘De volgende morgen ontwaakte ons land en weigerde het soldaten te horen. Wij weigeren in naam van Petya’.
Het absurdisme van de verzen van Kaminsky doen denken aan het Theater van het absurde, een term die door de Hongaar Martin Esslin werd bedacht om de filosofie van Albert Camus mee te beschrijven.
Cultuurtransmissie in oorlogstijd
Kaminsky werkt als dichter, essayist en vertaler en is universitair docent. In zijn poëtisch verzet verwijst hij naar andere collega-dichters, onder wie Serhiy Zhadan (1974), geboren in Loehansk. Zhadan schreef een doctorsthesis over Mykhailo Semenko en de Oekraïense futuristen van de jaren 1920. Door een beroep te doen op de historische lijnen van kunst die door Europa lopen, zwepen nieuwe verzen de Oekraïense soldaten op die strijden aan het front. Zhadan is bekend van de verzen ‘Neem alleen wat belangrijk is’.
‘Doofheid, een opstand, begint’ is opgedragen aan Boris en Ludmila Khersonsky. Boris Khersonsky is een professor in Russisch, die les begon te geven in het Oekraïens. Samen met zijn vrouw schrijft hij ook in het Oekraïens. Hij vertaalde gedichten uit het Russisch van Katie Farris en Ilya Kaminsky en is geïnspireerd door de ‘muse van de crisis’.
Vertaling als een intensieve kennismaking met de ander
De bundel werd zorgvuldig vertaald door Alfred Schaffer (1973). Schaffer vertaalde eerder vooral Zuid-Afrikaanse auteurs zoals Ronelda S. Kamfer, Antjie Krog (samen met Robert Dorsman en Jan van der Haar) en Marlene van Niekerk. Hij vertaalde gedichten in tijdschriften van Jolyn Philips, Hilda Smits en Koleka Putuma.
In ‘Expertisecentrum Literair vertalen’ (2021) vertelt Schaffer dat het vertaalproces een intense manier is van lezen. Het is een intensieve kennismaking met de ander. Hoewel de vertaler zich voornamelijk focust op cultuurtransmissies tussen Zuid-Afrika en België en Nederland, zien we nu een vertaling uit het Engels naar het Nederlands, via een complexe culturele achtergrond van Oekraïne en de VS bij Ilya Kaminsky, naar een al even complex Europa, via de taalbemiddeling van Zuid-Afrika van Alfred Schaffer.
Aanwezig in de poëtica van Schaffer is het besef dat je een bepaalde politieke en sociale afkomst vertaalt. Wat zijn de politieke en sociale context die we hier vertaald zien? Daarnaast is er een ideologisch aspect aanwezig aan vertalen. Er zijn keuzes die je als vertaler maakt om een bepaalde cultuur over te brengen aan een ander.
Vertalend lezen als teken van verzet
Kaminsky’s dichtbundel biedt een diepgaande verkenning van verzet in tijden van oorlog, waarbij taal, doofheid en absurditeit samenkomen om een krachtige boodschap te creëren. Zijn transnationale perspectief weeft een rijk tapijt van betekenis dat zowel universeel als persoonlijk resoneert. ‘De Dovenrepubliek’ blijft niet alleen een literair werk, maar ook een krachtig instrument van reflectie en verzet tegen de absurditeiten van de wereld.
