Julian Barnes schreef ode aan de vriendschap
Julian Barnes, ‘Elizabeth Finch’ 
Wijsheid, filosofie, menselijke relaties tot Julianus de Afvallige toe. Het is allemaal aanwezig in ‘Elizabeth Finch’, de nieuwe roman van de charmante Britse auteur Julian Barnes (1946). Een opmerkelijke ode aan de vriendschap.
Ze droeg zelden oorbellen
Wie ‘Flauberts papegaai’ (1984) zijn ludieke doorbraakroman ooit las raakt nog moeilijk van hem los. Barnes staat namelijk voor puur literair vakmanschap. Nagenoeg alles wat hij schrijft is op degelijke kennis en een jarenlange wijsheid gebaseerd. Bovendien zijn de meeste van zijn romans niet lineair-chronologisch opgebouwd. Hij aarzelt ook niet om de deur open te zetten voor filosofische beschouwingen, religie of een flard geschiedenis. Het is een ruime vorm van intertekstualiteit waarop ‘Elizabeth Finch’ is gebaseerd. De titel van de roman verwijst meteen naar de figuur om wie alles draait. Een docente bij wie een aantal dertigers en veertigers, afkomstig uit diverse kringen, een cursus ‘Cultuur en Beschaving’ volgen. Neil, een niet zo’n succesvol acteur, is een van hen en de verteller. De wijze waarop hij EF beschrijft laat er geen twijfel over bestaan dat ze een dame is die hem uitermate intrigeert.
‘Oorbellen droeg ze zelden (had ze eigenlijk wel gaatjes? Ook weer zo’n vraag). Om haar linkerpink een zilveren ring, eerder een erfstuk dan iets zelf gekocht of gekregen, leek ons. Haar hand had een kleur van grauw zand en was altijd goed verzorgd en van dezelfde lengte.’
Wie schuilt er achter die docente?
Wie ze in werkelijkheid is daar heeft hij het raden naar. Wie haar naam googelt zal weinig resultaat boeken. Het enige wat je verneemt is dat ze een onafhankelijke onderzoekster is. Dat ze twee dunne boeken over respectievelijk vrouwelijke anarchisten in Londen en nationalisme, geloof en gezin heeft geschreven. Twee publicaties die niet meer in de handel verkrijgbaar zijn. Tegenover haar cursisten, die met z’n allen naar haar opkijken, gedraagt ze zich opvallend afstandelijk. Ook al gaat Neil geregeld met haar lunchen hij krijgt moeilijk hoogte van haar. Ze blijft een levensgroot enigma dat hij ook later – ze ontmoeten elkaar twintig jaar lang – probeert te ontraadselen.
‘Ze zegde twee keer na elkaar af, of liever: verschoof de afspraak, ‘gezien de onvoorziene doch niet te veronachtzamen onttakeling van het menselijk omhulsel’, zoals ze het beide keren uitdrukte. Ik had niet door dat ze stervende was.’
De invloed van Julianus de Afvallige
Als na haar dood EF’s broer Chris hem haar notities – losse ideeën en invallen – overhandigt zorgt zulks voor een lange terugblik. Wat dreef haar? Hoe was haar blik op de mensheid? En waar kwam haar fascinatie voor de Romeinse keizer Julianus vandaan? Met dit alles in het achterhoofd besluit hij een eerbetoon aan haar te wijden. Geen biografie over EF maar wel een uitvoerig essay over Julianus de Afvallige.
De Romeinse keizer na wiens dood het christendom een staatsgodsdienst is geworden. Een uitvoerige passage – zowat een derde van de hele roman – waardoor alles in een levensbeschouwelijke context wordt geduwd. Wat hij over Julianus publiceert is meer dan louter een studie. Het kadert perfect in de context van de roman: hoe groot was de invloed van EF op de verteller en hoe veroorzaakte ze een kantelmoment in zijn leven.
‘En in welke categorie viel mijn liefde voor EF? In de Romeins-stoïcijnse zou ik zeggen, wat wel passend was. En hield ik meer van haar dan van mijn beide echtgenotes? (…) Ze was simpelweg, de meest volwassen persoon die ik in mijn leven ben tegengekomen. Misschien bedoel ik wel de enige volwassen persoon.’
Geschriften voor een lade
In het slotdeel reist Neil naar Alkmaar om er Anna, een vroegere vriendin met wie hij bij EF cursus volgde, op te zoeken. Beiden halen herinneringen aan haar op, waarna hij meedeelt dat alles wat hij heeft geschreven in een lade zal worden opgeborgen.
‘Elizabeth Finch’ is andermaal een vernuftig en oerdegelijk geschreven roman – doorspekt met notities van EF – die je niet zomaar in een ruk uitleest. Barnes zet de lezer tot nadenken en zelfreflectie aan, net zoals EF dat met haar leerlingen deed. Bepaald niet het soort romans dat je van een charmante en immens geliefde Julian Barnes zou verwachten.
