Een aangrijpend en actueel filosofieboek
Agnes Callard, ‘Open Socrates’ 
Over de jaren heen is de Griekse filosoof Socrates eigenlijk nooit uit beeld of de belangstelling verdwenen. Er is vaak en veel over hem geschreven en gepubliceerd. Toch is ‘Open Socrates’ van Agnes Callard (1976) – ze doceert filosofie aan de universiteit van Chicago – niet een zoveelste boek in een lange rij. Ze toont namelijk aan dat zijn filosofie nog altijd de weg naar een goed leven is. En dat we door de ‘Socratische methode’ erachter komen wat de ene mens voor de andere kan betekenen.
Er moet zoveel gebeuren in het leven van iedereen dat er amper tijd rest voor de vraag: waarom doe ik het allemaal? En moet dit wel allemaal? Allerlei vragen dringen zich op. Het is best goed nieuwsgierig te zijn naar alles wat invloed heeft op de manier waarop je in het leven staat. Toch waak je, bang als je bent, er angstvallig over dat eventuele antwoorden op essentiële ideeën of vragen, niet te sterk afwijken van je manier van leven. Het opent de weg naar Socrates, de Griekse filosoof, die geen enkele vraag uit de weg ging.
Een mens in verwarring achterlaten
Wat weten we over die man die geen enkel geschrift heeft nagelaten, en als de vader van de westerse filosofie wordt beschouwd?
Hij was een Atheens burger, geboren in 469 v.Chr., als zoon van een steenhouwer en een vroedvrouw. Hij had kinderen met zijn vrouw Xantippe en vocht in de Peloponnesische oorlog. In 399 werd hij door de stad Athene van goddeloosheid en als bederver van de jeugd beschuldigd, waarna hij voor het tribunaal verscheen – een sectie van de Volksrechtbank – dat hem ter dood veroordeelde.
Feit is dat Socrates geen moment in de vergetelheid is verzeild geraakt. Het is alvast de verdienste van Callard zijn invloed en betekenis naar een actuele context te transponeren. Is hij een filosoof die een denkend mens uit zijn evenwicht haalt, of hem in verwarring achterlaat? Of daarentegen juist de mens tot nieuwe en heldere inzichten weet te brengen? Hoe dan ook, nederigheid was hem niet vreemd.
‘Socrates stond er onder zijn tijdgenoten om bekend dat hij naar verluidt ‘wist dat hij niets wist’ of ‘zijn eigen onwetendheid kende’ – dat wordt ook wel ‘socratische nederigheid’ genoemd. (…) Dat is de verloskundige Socrates: leeg, nederigheid, klaar om een ondergeschikte positie in te nemen.’
Ondanks hij zijn cognitieve vermogens relativeert, lukt het hem aardig grote denkers in tal van confrontaties schaakmat te zetten. Zo durft hij het spontaan op te nemen tegen de sofisten en de Atheense intellectuelen. Zelfs de beroemde veldheer Alcibiades erkent, dat elke ontmoeting met de filosoof hem eraan herinnert dat hij verkeerde keuzes heeft gemaakt: ‘Ik zou moeten doen wat hij me aanraadt. Maar zodra ik bij hem weg ben, bezwijk ik toch voor de gunst van het publiek.’
Je verdient het om een slaaf te zijn
Socrates hecht overigens weinig belang aan wilskracht, en geeft toe dat er omstandigheden zijn waarin je een ander nodig hebt om iets in beweging te krijgen. Illustratief in dit verband is alweer Alcibiades met wie hij in dialoog treedt:
‘Socrates brengt Alcibiades nog een stapje verder door hem ervan te overtuigen dat het ‘voordat je over deugd beschikt, (…) beter (is) dat iemand anders die verder is over jou heerst dan dat jezelf heerst’, en ‘dan moet slecht zijn je tot een slaaf stempelen.’
Het komt erop neer, zoals Agnes Callard stelt, dat hij zonder het expliciet te zeggen, op die manier de grootste belediging uit die je een aristocratische Griek voor de voeten kunt werpen: “Je verdient het om een slaaf te zijn.”
Er valt zoveel meer te lezen in ‘Open Socrates’ – overigens vlot uit het Engels vertaald door Huub Stegeman – dan deze ontmoeting tussen een filosoof en een veldheer, die op macht en aanzien uit is. Rest ten slotte de cruciale vraag: had Socrates altijd gelijk? Nee, hij gaf best toe dat het in bepaalde kwesties soms bij het verkeerde eind te hebben gehad.
Overigens wijst Callard erop dat hij, naar het eind van zijn leven, er geen problemen mee had dat zijn volgelingen het niet met hem eens waren. Voorwaarde was wel dat ze hem moesten uitleggen waarom ze hierover anders dachten.
‘Open Socrates’ is een indringend boek dat je, na lezing , anders over de dingen en vooral over jezelf leert denken.
