Absurde humor in een existentieel vacuüm: Werktoneel balanceert tussen tristesse en hilariteit

Jesse Vandamme / NTGent & Werktoneel, ‘Gruis / aan de twijfel’

Eenzaamheid, zinloosheid, ledigheid, verdriet: ‘Uit talloos veel miljoenen’ van Willem Frederik Hermans is niet bepaald een roman om vrolijk van te worden. Onderzoeker Clemens van de Wissel ziet zich, wanneer een gegeerde promotie aan een jonge snaak op de faculteit wordt toebedeeld, geconfronteerd met zijn onbeduidendheid. Ook als partner is het personage overbodig, want sinds de abortus die zijn partner Sita onderging om te voldoen aan de sociale normering zoals voorgeschreven door Clemens’ vader, zijn de twee volledig uit elkaar gegroeid. Om te ontsnappen aan de miserabele keuzes van haar dochter, verwekt met een Amerikaan die na de conceptie meteen met de noorderzon verdween, schrijft Sita op haar beurt versjes. Of proza. Een kinderverhaal, misschien. Of wie weet, iets voor volwassenen. Rijmelarij om de tijd te doden: het infantiele bedenksel Beertje Bombazijn als metafoor voor het verlangen naar een bestaan dat iets – wat dan ook – betekent…

Bij het verschijnen van ‘Uit talloos veel miljoenen’ leken de critici nauwelijks opgewassen tegen de alomtegenwoordige ellende. Later zou de roman uitgroeien tot een van W.F. Hermans’ belangrijkste titels. Jesse Vandamme, een van de jonge makers die onder het bewind van Milo Rau onderdak kreeg bij NTGent, liep echter warm voor het uitzichtloze leven waar Clemens en Sita zich doorheen slepen. Met Werktoneel, het collectief waar Lucas Van der Vegt, Joeri Happel, Louise Bergez en Lucie Plasschaert vast deel van uitmaken, vertaalt Vandamme dit portret van existentiële lamlendigheid naar de bühne. ‘Gruis / aan de twijfel’ werd echter geen deprimerende karakterstudie noch een naargeestige maatschappijkritiek, want door de handeling te kruiden met absurde humor, schippert de opvoering voortdurend tussen tristesse en hilariteit.

Wezenlijk in de aanpak van Werktoneel als ensemble is dat de spelers zich identitair kunnen profileren. Het kwartet op scène zet met name uitgesproken archetypes neer, waarbij de karikatuur niet wordt geschuwd. Vooral Louise Bergez is grandioos in een vertolking die grenst aan absolute neerslachtigheid. Ze gomt gestiek, mimiek en timbre zodanig uit, dat er slechts een schim op het toneel overblijft. Toch sympathiseert het publiek met deze figuur, die tot mislukken gedoemde pogingen onderneemt om uit de volslagen futiliteit van haar alledaagsheid te ontsnappen. Precies omdat het karakter zo petieterig is neergezet, verovert de interpretatie het hart.

Anders is dat voor de overige rollen, die meer vanuit de hyperbool gedacht zijn. Weliswaar sterk is dat Joeri Happel, Lucas Van der Vegt en Lucie Plasschaert erg goed weten hoe ze uitgehold stereotiepen vanuit een vitale oorspronkelijkheid gestalte kunnen geven. Niettemin zit het publiek naar tot prototype gereduceerde mensen te kijken, wat empathie en dus mededogen in de weg staat.

Uiteraard is Vandamme’s keuze voor een excessief register verdedigbaar. Meer dan het individu kenschetst de regisseur de conditie waarbinnen mens en samenleving zich gevangen weten. Door vanuit de persoonsregie voor afstand te kiezen, nodigt het visuele register met andere woorden uit tot abstracte reflectie. Tegenover deze beschouwelijke dimensie plaatst Vandamme evenwel de onmiddellijkheid en onontkoombaarheid van de lach – een hoogst delicate evenwichtsoefening die dit gezelschap tot een goed einde weet te brengen.

Desalniettemin blijft ‘Gruis / aan de twijfel’ niet aan of in de kleren hangen. Hoe vakkundig ook de live uitgevoerde soundscape, de geestige flarden nostalgische radio die de acteurs grotendeels vanuit de coulissen vertolken, de soberheid waarmee het decor plotsklaps esthetisch effect ressorteert: ondanks het metier voelt het inhoudelijk discours te vrijblijvend aan. Alsof Werktoneel zich bij de adaptatie van deze klassieker te veel op vorm heeft gefocust, meer dan zich de vraag te stellen wat deze productie in deze tijden precies zou moeten of kunnen uitdrukken?

Related Images: