Fictie uit waarheid: Berlin plaatst verbeelding en werkelijkheid zij aan zij
Berlin / Yves Degryse, ‘The making of Berlin’ 
April 1945, een tweetal weken voor Hitlers zelfmoord een einde maakt aan de Tweede Wereldoorlog. Das Reichsorchester, zoals de Berliner Philharmoniker onder het toenmalige bewind werd genoemd, speelde haar laatste concert. Niet in de gebombardeerde Philharmonie en al evenmin in de met de grond gelijk gemaakte Staatsoper. Wel in maar liefst zeven bunkers, verspreid over de stad. Via telefonie werd de klank doorgeseind, van waaruit een opname zou ontstaan om uit te zenden op de nationale radio. Geen partituur passender dan ‘Siegfrieds Tod und Trauermarsch’ uit het sluitstuk van Richards Wagners megalomane operaproject ‘Der Ring des Nibelungen’. Dat ruim vijf uur durende laatste deel ‘Götterdämmerung’ verhaalt de teloorgang van een godenrijk. Wuifden de musici het regime kortom metaforisch vaarwel, terwijl geallieerde troepen langzaam oprukten richting Berlijn?
Het verhaal is haast te ontluisterend om waar te zijn. Een kolfje naar de hand van theatercollectief Berlin dus, dat zich niet voor het eerst waagt aan een uitzonderlijke kroniek. Bij monde van Friedrich Mohr, aan het eind van de Tweede Wereldoorlog orkestregisseur bij het Reichsorchester, reconstrueert het gezelschap hoe en waar die laatste opvoering plaatsgevonden zou hebben. Niet toevallig kiezen Yves Degryse en zijn ploeg voor een ‘making of’: parallel met de logistieke uitdagingen die een concert met muzikanten verspreid over een stad in de vuurlinie met zich meebrengt, is het maken van een samenhangende voorstelling evenzeer een praktisch huzarenstuk. ‘The making of Berlin’ is kortom een making of van een making of – volgt u nog?
Waarom echter theaterzalen afschuimen met een voorstelling die er ruim een half uur als een documentaire uitziet? Omdat er meer aan de hand is. Terwijl de leden van Berlin partners zoeken om Mohrs herinnering nieuw leven in te blazen middels een live uitvoering met verspreid zittende musici, komen er enkele vragen bovendrijven omtrent datgene dat de man zich meent te herinneren. Verdwaalt deze hoogbejaarde man in zijn geheugen, of is hij niet diegene voor wie hij zich uitgeeft? Kan wat voor een documentaire doorgaat ineens fictie worden, en welke implicaties heeft dat voor de makers? En voor het publiek?
Onderwijl stelt Berlin pertinente vragen over het kunstenaarschap in tijden van collectieve terreur. Mohrs tragedie is dat hij meende niet te hoeven kiezen tussen goed en kwaad – tot er geen keuze meer bleek te zijn. Op aangrijpende wijze dist hij een anekdote op over een bevriend joods musicus die omwille van zijn wortels op straat wordt gezet. In hoeverre is kunst nog verheffend als ze verwordt tot propaganda? Kan een musicus zich niet moreel corrumperen door voor de esthetica van het vak te kiezen en verder politiek geen stelling te nemen? En is zwijgen überhaupt geen daad? Want vanaf waar wordt stilzwijgen een akte van collaboratie?
Mohrs leven na de Tweede Wereldoorlog werd getekend door wroeging, althans zo verhaalt de man zijn eigen biografie. Het is de waarheid waar hij mee leeft, een realiteit die hij tot de zijne heeft gemaakt. Van zodra Mohrs integriteit op de helling komt te staan, gaat Berlin een stap verder in de onttovering van haar documentaire. Achter het projectiescherm plaatst Berlin immers een muzikant en twee spelers die bepaalde geluidsfragmenten en projecties aan de zogenaamde making of toevoegen. Wat vanuit de documentaire oogt als een authentiek verhaal, wordt kortom uitgekleed tot de machinerie van het theater overblijft. Toneel als verhalenfabriek, waarin alles even waar als onwaar kan zijn. Voor wie wil: de making of van de making of opgevoerd als making of!
Zelfs de aftiteling draait Berlin manueel door een antieke projector, hetgeen in schril contrast staat met de appjes en Facebookberichten uit de videodocu. Met dat kleine, fragiele gebaar synthetiseert Berlin de poëzie van haar ambacht: verhalen worden nimmer te grabbel gegooid, maar openen een spectrum aan vragen. Niets is wat het lijkt, of beter: wat lijkt, is niet. Berlin destilleert theater uit de werkelijkheid, verbeelding uit de feitelijkheid, fictie uit de waarheid – wie doet het hen op even hypnotiserende wijze na?
Gezien in Malpertuis (Tielt) op 14/10/2023.
Copyright foto: Koen Broos
