Kunst als vraag, activisme als antwoord: mag het publiek bij Milo Rau nog zelf denken en voelen?
Milo Rau / NTGent & MST, ‘Antigone in de Amazone’ 
Welke relevantie heeft de canon voor de wereld vandaag? Het is de centrale vraag van waaruit elke moderne regie van oude klassiekers vertrekt. Een hedendaagse hertaling kan in abstract ethisch opzicht relevant zijn voor deze en eigenlijk alle tijden, doch niet zelden leggen regisseurs meer expliciete linken met de actualiteit. Milo Rau, die zijn artistiek leiderschap bij NTGent binnenkort neerlegt om de post van intendant te bekleden bij de Wiener Festwochen, gaat daar allicht het verst in. Zijn zogeheten ‘Trilogie van Klassieke Mythen’, waarvan ‘Antigone in de Amazone’ het sluitstuk vormt, past de Europese overlevering letterlijk toe op socio-politieke wantoestanden die zich op mondiale schaal voltrekken. Christus in een vluchtelingenkamp en Orestes in een aan flarden geschoten Syrische stad: via de enscenering van archaïsche tragedies geeft Rau gestalte aan het lijden van vele duizenden mensen, waarbij de tijdloosheid van de kunst en de menselijke conditie resoneert met een zeer concrete, eigentijdse context.
De strijd van Sophocles’ ‘Antigone’, waarin het titelpersonage weigert te gehoorzamen aan door een koning uitgevaardigde wetten omdat die in strijd zijn met haar moreel aanvoelen, verplaatst Rau naar Brazilië. Een Belgische cast reikt er de hand naar de inheemse bevolking en leden van de Movimento dos Trabalhadores Sem Terra, de beweging voor landloze arbeiders die aanklagen dat het Amazonewoud vernietigd en geplunderd wordt door en voor het grote kapitaal. Het is inderdaad een schrijnend voorbeeld van systematische onderdrukking ten gevolge van een ongebreideld kapitalistische politieke koers, kortom een leed dat het verdient om door de megafoon gehaald te worden om een Europees publiek te bereiken. Rau maakt van de opvoering echter een vintage activistisch product, in die mate dat het publiek zelf niet meer mag nadenken, maar alles netjes krijgt voorgekauwd en ingelepeld.
Het ontstaan van de kruisbestuiving, de ervaringen van de Belgische cast in Brazilië, het verband tussen Sophocles’ tekst en het onrecht aan de andere kant van de Atlantische Oceaan: Rau laat het zijn spelers allemaal expliciet uit de doeken doen. De oorspronkelijke ‘Antigone’ verwordt daarbij tot een surrogaat, haast een excuus om de artistieke uitwisseling op poten te kunnen zetten. Lokale leiders die het verzet bezielen op video enkele rollen laten vertolken in dialoog met acteurs op scène: het is intellectueel een goed idee, dat dramaturgisch evenwel voor geen meter loopt. Dat de inheemse activiste en kunstenares Kay Sara de rol van Antigone vertolkt is niet vergezocht, maar de hyperbool van haar emotionaliteit is niet compatibel met het vernuft van Sophocles’ taal. Ook Frederico Araujo, een Braziliaans acteur die anno 2020 neerstreek in Gent, neemt dat gevoelsmatige expressionisme over. Dit is geen vertolking meer, geen incarnatie van een personage – wel een demonstratie, terwijl het publiek matuur genoeg is om zelf tot verontwaardiging te komen.
Precies in dat briesende idioom schuilt Rau’s vergissing: zijn ‘Antigone in de Amazone’ kauwt elk affect in die mate voor, dat het publiek niet kan of mag nadenken, en dus ook niet tot een autonome gevoelsmatige ervaring kan komen. Artisticiteit is een metier van vragen stellen, activisme formuleert antwoorden. Kunst nodigt of daagt desnoods uit, protest – hoe noodzakelijk ook – verdraagt geen weerwoord. Empathische verbinding, het grondbeginsel van waaruit het theater haar ontroerend potentieel ten aanzien van het publiek realiseert, wordt echter onmogelijk wanneer een opvoering herleidt wordt tot een geschiedenisles.
De re-enactment van een verschrikkelijk bloedbad eind de jaren ’90, waarbij tientallen onschuldige boeren het leven lieten, zet van meet af aan de teneur: onaangenaam luid en expliciet duwt Rau de pijn van de lokale bevolking door de strot. Verontwaardiging is sterk wanneer ze vanuit de individuele beleving ontstaat, pas dan is ze een katalysator voor verandering. De mensen in de zaal gruwel opdringen, genereert geen energie en geen soeverein ontwikkelde verbolgenheid, maar slechts neerslachtigheid.
Via authentieke getuigenissen van de cast probeert Rau een brug te slaan naar de leefwereld van het publiek, maar Sara De Bosschere en Arne De Tremerie maken van hun verklaringen een toneeltje. Dragen zij de maskers van respectievelijk Kreon en Haimon, dan is hun spel artificieel wegens het ontbreken van een toneelmatig kader. Leggen zij deze maskers af, dan blijven zij vertolkers, een soort ongemakkelijke representatie van zichzelf. Alleen componist en multi-instrumentalist Pablo Casella zet iets neer dat ‘echt’ aanvoelt. Hij speelt geen toneel, hij spreekt en musiceert vanuit het hart – ongekunsteld en puur.
Een koor van lokale landlozen in het keurslijf van Sophocles’ ‘Antigone’ duwen, is misschien louterend voor de participanten? Wie deze hybride kruisbestuiving tussen fictie en realiteit, tussen verleden en heden, tussen Europa en de globe vanuit de zaal aanschouwt, ziet evenwel vooral goede bedoelingen, zonder daar veel bij te voelen. Misschien nog verontrustender dan Rau’s omvorming van het Gentse stadstheater tot een bastion voor anti-kapitalistisch verzet – een strijd die weliswaar moet gevoerd worden, doch niet stelselmatig op de bühne – is dat het publiek deze belerende zedenpreek onthaalt op een staande ovatie. Is het inderdaad zo ver gekomen dat mensen niet meer zelfstandig willen denken en voelen? En wat zegt dat over de plaats van het theater in onze samenleving?
Gezien in NTGent op 10/06/2023.
Copyright foto: Kurt van der Elst
