Litanie van lijdende lijven: Philippe Grandrieux poetst het verhaal weg uit Wagners opus metaphysicum
Opera Ballet Vlaanderen, ‘Tristan und Isolde’ 
De culturele lading, de overlevering uit een andere tijd, de wederwaardigheden: hoe ga je er als opera-intendant mee om? Gedwee de geplogenheden van het genre tot het einde der tijden onveranderlijk heropvoeren? Dat is voor Jan Vandenhouwe, inmiddels bezig aan zijn vierde seizoen als overkoepelend artistiek directeur bij Opera Ballet Vlaanderen, uitgesloten. Klassiekers uitbesteden aan regisseurs die zich niet slaafs tot de traditie verhouden, zelden opgevoerde titels op de affiches zetten, jonge makers een vrij platform bieden, kruisbestuivingen faciliteren tussen muziek, dans en woord: uit het lopende seizoen blijkt dat Vandenhouwe actief nadenkt over de plaats die zijn kunsthuis kan en moet innemen in het hedendaagse cultuurlandschap. Wie esthetisch vermaak zonder verdere artistieke ambities hoopt mee te pikken, is er aan voor de moeite. En dat is een zegen, want de traditie heeft figuren nodig die de overlevering in stand houden door de relevantie ervan van binnenuit te herdenken – esthetisch als het kan, radicaal als het moet.
Dat niet elke samenwerking met kunstenaars die het geijkte repertoire willen de- en reconstrueren op een triomf uitloopt, is onvermijdelijk. Zo brandt het operahuis zich voor een nieuwe productie van Wagners ‘Tristan und Isolde’, door Friedrich Nietzsche niet zomaar ‘das eigentliche opus metaphysicum aller Kunst’ genoemd, aan de compromisloze aanpak van Philippe Grandrieux. Die cineast schrijft in het begeleidende programmaboek letterlijk dat hij komaf wil maken met ‘het hele toneeltje’. Quid? In de verhouding tussen Tristan en Isolde ziet de regisseur een ontmoeting tussen respectievelijk een ongeneeslijke melancholicus met pathologische doodsdrift en een patiënte met erotomanie, een traumatische psychose volgend uit het verlies van haar oorspronkelijke geliefde. Dit conceptueel kader op het narratief van het libretto kleven, is verre van evident. Dat Grandrieux niet kiest voor een traditionele lezing waarin man en vrouw tot het niet kunnen samenvallen met elkaar gedoemd zijn, vormt een interessante aanzet. Universele vraagstukken omtrent liefde, lust, sterfelijkheid en eindigheid uit de weg gaan, is dan weer jammer. Waarom überhaupt deze opera opvoeren, als de thema’s die ermee vergroeid zijn niet fascinerend genoeg worden bevonden? Twee onsterfelijke operapersonages benaderen alsof ze rijp zijn voor het gesticht, getuigt bovendien van weinig (of geen) voeling met de diepere psychologische, filosofische en metafysische lagen waarmee deze opera intentioneel resoneert.
Feit is dat de gezongen tekst Grandrieux’ interpretatieve discours in de weg zit. Door de boventiteling weg te halen, hoopt de cineast zich te kunnen ontdoen van de anekdotiek van de woorden en het eigenlijke verhaal, om uit te komen bij de abstracties van waaruit zijn videoprojecties zijn ontstaan. Elke akte symboliseert voor Grandrieux een affect, en bedoeling is om via een immersieve smeltkroes van muziek en beeld de zaal te doordringen van achtereenvolgens woede, lust en melancholie. In de embryonale fase van het project moet de regisseur echter vergeten zijn dat een enscenering ook zangers op de bühne heeft. Zij vertolken een plot die vastligt, emoties die vaststaan, meer nog: zij verwerkelijken Wagners nauwelijks te benoemen oergevoelens, instincten en ideeën van waaruit de partituur opwelt. De verbale en de muzikale taal zijn in ‘Tristan und Isolde’ met andere woorden onmogelijk los te zien van elkaar, en toch probeert Grandrieux die twee-eenheid open te breken. Dat is een kapitale vergissing, die als gevolg heeft dat de zaal naar zangers zit te luisteren die zo goed als versteend op de planken staan, abstract gesticulerend in het schaarse licht dat de frontaal geprojecteerde video’s op hen laat vallen.
Tristan en Isolde mogen van Grandrieux geen twee mensen van vlees en bloed proberen zijn, maar evenmin is hun lijden en hun verlangen metaforisch voor een achterliggend ideëel plan. Grandrieux ensceneert immers geen ideeën, hij wil het genot zelf expliciteren, in een multimediale totaalervaring. Daartoe dienen afwisselend nerveus geschoten, hyperkinetisch gemonteerde of tergend traag omwentelende portretten van naakte vrouwenlichamen, in fel contrast met de zichzelf verwerkelijkende vruchtbaarheid van de natuur. Dat een onder ingewijden hoog aangeschreven cineast met een ruim vier uur durende herhaling van een handvol technische vondsten meent tot de kern van Isolde’s lustervaring te kunnen doordringen, is een aanfluiting voor Wagners multidisciplinair vernuft. En een aanslag op het geduld van het publiek, dat door nergens specifiek naar te hoeven kijken, ontzettend veel tijd heeft om zich af te vragen of de zangers zelf enig idee hebben waarom ze zich in specifieke poses moeten wringen en hoe ze simultaan zo goed als onzichtbaar zouden kunnen worden.
Wagners libretto als het ware wegpoetsen en er niets zinnigs voor in de plaats brengen: het verklaart waarom Grandrieux bij de première door een deel van het publiek werd uitgejouwd. Bijval verdient evenwel chefdirigent Alejo Pérez, die zich internationaal als Wagneriaan profileert. Zijn ‘Tristan und Isolde’ heeft een episch en spannend elan, met veel naturel gedacht vanuit Wagners uitgesponnen lijnenspel, met onweerstaanbare leidmotieven als ankerplaats. Het huisorkest overtreft zichzelf, vooral voor wat houtblazers en strijkers betreft. Muzikaal is deze ‘Tristan und Isolde’ bijwijlen extatisch, zonder dat Pérez voortdurend in voluptueuze registers wil blijven hangen. Spijtig is dan weer dat sopraan Carla Filipcic Holm zich te inconsistent betoont tegenover Samuel Sakker, die een betrouwbare Tristan neerzet.
De slotsom? Gegokt en verloren: deze ‘Tristan und Isolde’ is muzikaal genietbaar, maar visueel onuitstaanbaar.
Gezien & gehoord in Opera Gent op 22/03/2023.
Copyright foto: Annemie Augustijns (postproductie Corinne Thevenon)
