Feminisme door de lens van Susan Sontag
Susan Sontag – Over vrouwen 
Wellicht is de Amerikaanse filosofe, essayist, filmmaker en politiek activist Susan Sontag (1933 –2014) het meest gekend door haar unieke, lichtbriljante essays die haar zowel naam als faam brachten. Haar notities rond ‘camp’ bijvoorbeeld waarmee ze in 1964 ineens een intellectuele ster werd, de reeks essays met betrekking tot fotografie (1973) of ‘het probleem van de interpretatie’. Uit al die teksten kwam een ronduit unieke stem naar voren die vurig de rol van het intellect verdedigde.
In de recent verschenen bundel ‘Over vrouwen’ worden door haar zoon David Rieff enkele essays uit de jaren zeventig verzameld. Daarin heeft Sontag het onder meer over schoonheidsidealen die van vrouwen verlangd worden. Al staat vooral het vrouw zijn in de (Amerikaanse) wereld centraal. De kwestie die Sontag – naast China en freaks (!) – als een van de drie meest cruciale in haar carrière beschouwde en daarom ook in verregaande mate haar carrière en schrijverschap beïnvloedde.
Veranderende vertelstem
In de eerste paar essays merk je nog een voorzichtig aarzelende stem. Gaandeweg komt er een veel zelfbewustere, assertievere en ja soms zelfs licht dominante voor in de plaats. Want hoewel ze zichzelf nooit publiekelijk als lesbienne uitte, werd ze als literair icoon vaak gevraagd naar haar positie ten aanzien van de feministische zaak, zeker ook omdat die in de jaren zeventig aan belang won.
In deze nieuwe bundel laat Sontag zich onder meer uit over haar eigen positie als vrouw in een grotendeels door mannen gedomineerde wereld. Zo laat ze optekenen hoe de concurrentie tussen vrouwen onderling vaak best veel zwaarder weegt dan die tussen man en vrouw. Bovendien werkt er een dubbele standaard, zo zegt ze, en is de maatschappij ten aanzien van bijvoorbeeld schoonheidsidealen naar mannen toe veel toegeeflijker.
Sontag heeft het niet enkel over wijzigende schoonheidsidealen en aarzelde niet om standpunten in te nemen. Dat leverde haar soms, zoals onder meer uit de in deze publicatie opgenomen correspondentie met dichteres Adrienne Rich, best veel kritiek op. Rich meende bijvoorbeeld dat Sontag in het essay ‘Fascinerend fascisme’, waarin ze onder meer de esthetiek van filmmaakster Leni Riefenstahl – “feministen zouden het vervelend vinden die ene vrouw te moeten opofferen die eersteklasfilms maakte”) leek te verdedigen, het feminisme zowaar in de steek liet. Ook Sontags’ reactie op die kritiek wordt in de bundel opgenomen.
Bevrijding door solidariteit
Een van de meest kenmerkende citaten in het boek is deze: “de bevrijding van vrouwen is een noodzakelijke voorbereiding op de opbouw van een eerlijke en rechtvaardige maatschappij – niet andersom zoals marxisten altijd beweren”. Het toont aan dat het Sontag vooral te doen was om de impact van solidariteit, ook en bij uitstek die tussen de verschillende genders, prominent naar voren te beklemtonen.
Veelzeggend in dat opzicht is ook de anekdote die Bregje Hofstede in haar inleiding bij deze nieuwe essays aanhaalt. Zij vertelt hoe Sontag zich op een auteursdiner zonder enig verpinken in het ‘mannenkamp’ plaatste: “platte schoenen, geen hakken; zwart, geen roze, een broek met handige zakken, geen handtas. Haar parfum was Dior Homme”. En vooral: Sontag weigerde resoluut zich te conformeren aan welke verwachtingen dan ook. Die reactie laat zich lezen als een waaruit net bevrijding door solidariteit spreekt.
Niet volledig overtuigend
Sontag schreef destijds baanbrekende, vernieuwende en inzichtrijke essays. Toch stelt deze postume bundel helaas wat teleur. Onder meer doordat bepaalde aanklachten van Sontag, zoals de dubbele moraal inzake schoonheidsidealen, heel erg gedateerd aandoen. Evenwel doet het de vraag stellen hoe Sontag zich mogelijkerwijs zou verhouden tot dit tijdsgewricht waarin fenomenen zoals Facebook, Instagram en TikTok alomtegenwoordig zijn en immense impact hebben op hedendaagse schoonheidsidealen. Overigens: wat zou Sontag denken van de transgenderwet of van het beleid van politici als Victor Orban?
Interessante vragen waarop we het antwoord helaas schuldig moeten blijven. Wel stellen we met deze bundel vast dat Sontags’ essays rond vrouwen lang niet zo sterk blijken te zijn als die waarin ze het heeft over het vergankelijke, over thema’s zoals lijden en dood.
