De heks schrijft terug
Dubravka Ugrešić, ‘Baba Jaga legde een ei’ 
Toen Joegoslavië uiteen viel in 1993, leverde Dubravka Ugrešić kritiek op het stijgende nationalisme van Kroatië. Dat werd haar niet in dank afgenomen. Men verweet haar voor heks en ze ging in 1996 in ballingschap wonen in Amsterdam. In ‘Baba Jaga legde een ei’ staat de Slavische ‘heks’ centraal. Via de belichaming van verschillende oudere, vrouwelijke personages werpt Ugrešić een nieuw licht op de mythische figuur van Baba Jaga.
Heilige Drievuldigheid
Het boek bestaat uit drie delen en zit structureel gezien goed in elkaar. In deel één wordt de protagonist, die veel weg heeft van Ugrešić, achtervolgd door een jonge, Bulgaarse literatuurwetenschapper, Aba. Die is gespecialiseerd in Slavische folklore en fan van de schrijfster. Door een band aan te gaan met Aba tracht de ik-verteller dichter bij haar eigen moeder te komen, met wie de relatie moeizaam wordt aangezien de moeder aan de ziekte van Alzheimer lijdt. Aba en de schrijfster reizen samen naar Bulgarije, waar de ik-verteller zich enorm aan het meisje ergert.
Deel twee speelt zich af in een kuuroord in Tsjechië. Wie ooit naar Kroatië op reis is geweest, herkent misschien de vele badplaatsen uit Centraal-Europa. Pupa, Beba en Kukla checken in in een Tsjechisch welness-resort voor onbeperkte tijd. Daar ontmoeten ze een Bosnische fysiotherapeut die zich als vluchteling van de Joegoslavische oorlog uitgeeft voor een Turkse masseur. Dit personage gaat een carnavaleske dialoog aan met de drie dames over de geschiedenis van hun land.
Het derde deel vormt een fictieve brief van dr. Aba Bagay, de literatuurwetenschapper uit deel één. In deze brief vertelt Aba het verhaal over de ontstaansgeschiedenis van de roman. De roman kan als een postmoderne vertelling worden beschouwd in de zin dat de roman via deze mise en abyme haar eigen vertelling ondergraaft.
Het kuuroord als heterotopie
Bij heterotopie denken we aan Foucault en zijn analyse van overheidsinstellingen zoals gevangenissen en psychiatrische instellingen. Het zijn plaatsen van controle, waar de vrijheid van het individu wordt beknot. We zouden het rusthuis kunnen zien als een heterotopische plaats. Het is een plaats die wordt voorbestemd voor oudere dames en heren waar ze verwacht worden te verblijven tot hun dood. In ‘Baba Jaga legde een ei’ overschrijden de drie dames de grenzen van de heterotopische plaats van het rusthuis door zich voor onbestemde tijd te vestigen in een wellness-resort in Tsjechië.
Waar het kuuroord geassocieerd wordt met genezing en het eeuwige leven, vraagt één van de personages zich af of ze niet kunnen voorzien in het menswaardig begeleiden van sterven.
De spa als literaire plaats
De spa doet eveneens zijn intrede in tal van werken die tot de wereldliteratuur behoren. Zo vormt een Tsjechische spa het decor van ‘The Farewell Party’ van Milan Kundera. Henrike Schmidt ziet het kuuroord als een historische plaats aan de periferie van het Europese rijk. In deze roman dient het kuuroord als een transnationale plaats waar Europese, Russische en Amerikaanse personages elkaar kunnen ontmoeten. Door het podium te geven aan vrouwelijke, oudere personages, levert Ugrešić een kritiek op de spa als literaire plaats.
Feministische lichaamspolitiek
In een voorwoord reflecteert Niña Weijers over de manieren waarop we zelf Baba Jaga kunnen worden. Ze toont dat je geen oude vrouw met een haakneus hoeft te zijn die in een hutje op kippenpoten woont om als heks beschouwd te worden in onze maatschappij. In een uiteenlopende reeks van vooroordelen ten opzichte van vrouwelijke lichamen leeft de mythe voort.
Dubravka Ugrešić overleed in 2023 en bracht haar archief naar het Allard Pierson in Amsterdam, waar het op jonge literatuurwetenschappers wacht, die zich net als Aba over de folklore van Baba Jaga kunnen buigen.
