Vermoord door hem in leven te laten: ging Sjostakovitsj ten onder aan het regime of aan zichzelf?
Valentijn Dhaenens & Carducci String Quartet, ‘Dit spel kan slecht aflopen’ 
Dmitri Sjostakovitsj? Bij uitstek is hij de componist wiens biografie nauwgezet in verband is gebracht met het oeuvre dat hij naliet. Bij herhaling het mes op de keel gezet door Stalins terreur, een zenuwinzinking nabij toen hij naderhand verplicht werd om lid te worden van de partij, auteur van een catalogus waarin ironie als stijlmiddel werd ingezet om het schrikbewind te bekritiseren met muziek die nota bene door de aanstichters van al dat lijden werd gedoogd: de levenswandel van de componist leest als een haast van de pot gerukte thriller.
Julian Barnes schreef er anno 2016 nog ‘Het tumult van de tijd’ over, een bewierookte roman waaruit celliste Emma Denton enkele fragmenten selecteerde om er een bloemlezing uit Sjostakovitsj’ strijkkwartetten aan te koppelen. Ook uit ‘Kroniek van een vriendschap’, de door Anne Stoffel gepubliceerde vertaling van de correspondentie met Sjostakovitsj’ boezemvriend Isaak Glikman, selecteerde de scenariste van dit theatraal concert enkele passages. Resultante is een sprankelend recital met literaire franje – voor het Carducci String Quartet een uitgelezen kans om haar ervaring met dit specifieke repertoire te demonstreren.
De uitstraling van het in 1997 opgerichte ensemble ademt rock-’n-roll en moderne nonchalance, maar interpretatief probeert het Brits-Ierse viertal dicht bij de authentieke schriftuur te blijven. De musici gaan evenwel niet mee in het verheerlijken van Sjostakovitsj’ torment ten gevolge van zijn onvrijheid onder de politieke censuur, en ze benaderen diens werk dus niet eenzijdig vanuit de optiek van de heroïek van artistiek martelaarschap.
Sprankelende humor, frisse texturen, spitsvondig samenspel: in de vroege kwartetten duikt naast de grijns en de grimas ook de glimlach op. De teneur verandert weliswaar naarmate Sjostakovitsj’ opusnummers vorderen, maar ook in de latere kwartetten is het bij dit viertal niet de anekdotische lezing die de muzikale overmeestert. Bij monde van Valentijn Dhaenens krijgt het publiek ingelepeld dat het de wens van de kunstenaar is om de muziek te bevrijden van extern eigenaarschap. Niet het volk, maar zichzelf behoort de muziek toe.
Zo klinkt de slotsom van de monoloog die Denton bij elkaar sprokkelt. Eigenlijk een paradox, want het theatraal opgesmukt recital gaat mee in de tendens om Sjostakovitsj’ partituren vanuit diens biografie te beschouwen – druist dat kortom in tegen de wens van de componist om zijn nalatenschap via zijn dood te bevrijden van zijn persoon? Anderzijds vormt Sjostakovitsj’ levenspad logischerwijs een sleutel tot zijn werk, waarin het langzaam wegdeemsterende morendo, dat in de meest mature kwartetten opduikt, hand in hand lijkt te gaan met de tanende gezondheid van de componist. In de woorden van Barnes suist niet minder ironie dan in Sjostakovitsj’ muzikale erfenis: dat de componist die zo radicaal de dood heeft afgebeeld in zijn werk, zelf als een kaars uit moest doven.
Valentijn Dhaenens kiezen als lector is een veilige optie. Zoals steeds staat de acteur garant voor kraakheldere dictie, een onverbeterlijke cadans en een vakkundig evenwicht tussen inleving en afstand. Toch zal dit niet ’s mans meest spraakmakende productie worden, en wel omdat Dhaenens zijn talent niet maximaal kan ontvouwen. Hij blijft voorlezer, en in die positie in orthodoxe nevenschikking met de uitgevoerde strijkkwartetten. Was daar heus geen ruimte voor meer avontuur?
Voor wat het muzikale luik betreft, valt de heterogene selectie opusnummers op, chronologisch opbouwend richting het onvermijdelijke vijftiende. Hoewel de Carducci’s dit repertoire uitstekend beheersen, blijven lang niet alle interpretaties plakken, losgezongen als ze zijn uit hun oorspronkelijke verband. ‘Dit spel kan slecht aflopen’ loopt niet slecht af, integendeel loopt het als een trein. Misschien te geolied, te routineus om écht te raken?
Gehoord & gezien in de Bijloke op 12/03/2023.
Copyright foto: Carducci String Quartet / Andy Holdsworth
