Valse waarheid blijft niet zonder gevolgen: een fascinerende Benjamin Britten in De Munt

De Munt, ‘The turn of the screw’

Ergens tussen droom en werkelijkheid, het is waar Brittens ‘The turn of the screw’ zich situeert. Net zoals in enkele van diens andere opera’s, thematiseert de componist de ongrijpbaarheid van het waarheidsbegrip. In de naar hen vernoemde opera’s vallen ook Peter Grimes en Billy Budd namelijk ten prooi aan het oordeel van een collectief dat zich baseert op, allicht, alternatieve feiten. Ze vormen een exempel van de vernietigende kracht van de collectieve verhalen, die (soms onwillekeurig) de realiteit van het individu verregaand aantasten.

Benjamin Britten was niet de enige die zich na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog bezighield met het destructieve vermogen van collectief onderschreven waarheden, want in diverse kunsttakken hield men de zogenaamde grote verhalen tegen het licht. Aan wie is het om te oordelen en te veroordelen, in een wereld die haar transcendente geloof in de loopgraven en de gaskamers vernietigd zag?

Gedurende ‘The turn of the screw’ blijft de werkelijkheid als dusdanig onkenbaar. In het boek van Henry James, waaruit librettist Myfanwy Piper een grondig aangepaste versie destilleerde, waart de gevreesde Peter Quint rond als een schim. Door zowel hem als Miss Jessel als personages op te voeren, gaat Britten een stap verder in de mystificatie van hun bestaan in de mistige zone tussen leven en dood.

Het verhalend perspectief verschuift van meervoudige vertellers naar de beleving van een naamloze gouvernante, vanuit wiens geestesgesteldheid het libretto verhaald wordt. Het publiek krijgt met andere woorden te horen en te zien wat zij voelt. Wat voor haar werkelijk is, wordt dus ook verwerkelijkt binnen de partituur. Bijgevolg laat de opera zich in zekere zin begrijpen als een mijmering over de impact van een psychose op de onmiddellijke omgeving. Voedt de kamermeid de veronderstelde ontaarding van Miles en Flora, en worden haar macabere intuïties uiteindelijk een zichzelf vervullende profetie?

Trek die piste verder open, en de actualiteit dient zich aan: het motief voor fake news mag dan wel polarisering zijn, het gevolg is een ‘valse waarheid’ die het verdere verloop der dingen mee aanstuurt, of anders gezegd de realiteit verder polariseert. Het zou een intrigerende piste zijn om regiematig te verkennen, maar Andrea Breth trekt in De Munt geen maatschappelijke kaart. Zij ensceneert de opera enerzijds vanuit het verlangen om de unheimliche atmosfeer uit te buiten via een gestileerde persoonsregie die balanceert op de grens tussen normaal en abnormaal. Anderzijds werpen verschuivende wanden een blik op een dieper liggend universum, metaforisch voor datgene dat het publiek nooit ten volle kan bevatten.

Het onderbewustzijn van de handeling manifesteert zich in de vorm van geheimzinnige tableaux, die het duale karakter van de psychische gesteldheid van de gouvernante reflecteren. Licht en duister, kenbaar versus anoniem, eenzaam in de massa: Breth speelt menig contrast behendig uit. Het accent van de regie ligt vooral op de plot, die de regisseuse esthetisch inbedt in een sober decor met psychoanalytische franjes. Tekst, muziek en beeldtaal raken en versterken elkaar, waardoor de beklemming steeds intenser wordt, zelfs wanneer het onbehagen niet groter lijkt te kunnen worden.

Net als Breth drijft dirigent Ben Glassberg de tegenstellingen overigens op de spits. Onder zijn directie deint het kamerorkest organisch van kinderlijk sprookje naar morbide hallucinatie. Kers op de taart is Sally Matthews als bezwerende kamermeid, afgrijselijk en toch invoelbaar. Desondanks mist de apotheose van het stuk het beoogde effect, allicht omdat de enscenering Miles en Flora, de eigenlijke actoren van de tragedie, niet voldoende tot ontwikkeling brengt.

Hoewel bloedstollend gestileerd, loopt deze ‘The turn of the screw’ niet als een huivering over de ruggengraat. Te proper om de gemoedsrust te bevuilen?

Related Images: