Een kunstenaar van het volk in het KMSKA
Eric Rinckhout, ‘Eugeen Van Mieghem: kunstenaar van het dagelijkse leven’ 
Recent werd in het KMSKA naar aanleiding van honderdvijftig jaar Eugeen Van Mieghem (1875-1930) een gloednieuwe, door Eric Rinckhout en Catherine Verleysen gecureerde tentoonstelling met de titel ‘Eugeen Van Mieghem : stad in beweging’ (KMSKA Prentenkabinet, 3de verdieping) geopend. Voor Eric Rinckhout (°1956) was dit een mooie kans. Hij is een ervaren kunstjournalist en auteur die doorheen de jaren heel wat rond kunst en kunstenaars publiceerde. Samen met uitgeverij Pelckmans bracht hij een nieuwe, uitgebreide biografie uit over leven en werk van Van Mieghem.
Biografie met persoonlijke insteek
Al van in het voorwoord van deze nieuwe biografie gaat Rinckhout wat dieper in op de band tussen Van Mieghem en zichzelf, wat deels te situeren is bij diens eigen voorgeschiedenis, zijn eigen jeugd die zich grotendeels in en rondom de Antwerpse haven en de rivier afspeelde. Zo laat hij onder meer ‘in de tekeningen en schilderijen van Van Mieghem ben ik thuisgekomen‘ optekenen. Dat idee is, gezien Van Mieghems’ oeuvre grotendeels uit maritieme landschappen en volkse portretten in en rond de Antwerpse haven bestaat, voor best veel inwoners van de Antwerpse koekenstad uiterst herkenbaar. Het speelt daarmee immers ook in op een stuk roemrucht verleden, een brok sociale geschiedenis die Van Mieghem op unieke wijze wist te vatten.
Eugeen Van Mieghem, De Leysstraat bij valavond, 1912, pastel, 49x41cm, privécollectie
Tumultueus tijdsgewricht
De nieuwe Eugeen Van Mieghem biografie blijkt niets minder dan een voorbeeldig uitgegeven tijdsdocument waarin de auteur onder meer met treffende beelden een portret schetst van Antwerpen aan het einde van de negentiende, begin twintigste eeuw. Zo schetst hij onder meer hoe de havenstad Antwerpen in een relatief kort tijdsbestek volop transformeerde. En hoe die als plek van allerhande verhuisbewegingen en migratie gaandeweg steeds meer internationale allure verwierf.
Van Mieghem kende de Antwerpse havenstad, zijn plekken en volkse cafés natuurlijk door en door. En maakte van zijn eigen ervaringen ook gebruik om het rumoerige, bedrijvige en vaak ruwe, harde leven aan de Antwerpse dokken op impressionistische wijze vast te leggen.
Minimale middelen, groots resultaat
De Antwerpse kunstenaar leefde goeddeels in armoedige omstandigheden en maakte niet echt deel uit van de kunstwereld. Toch werd Van Mieghem een kunstenaar van én voor het gewone volk. Als student (1892-1896) liep hij, zo blijkt ook uit de biografie, zeker geen vlekkeloos parcours. Zo volgde hij een tijdlang wel tekenlessen. Evenwel haakte hij op de soms strenge academische regels in de teken- en schilderkunst af.
Van Mieghem valt ergens te positioneren als een randfiguur. Iemand die met scherpe ogen observeerde en met tekengrage handen allerhande maritieme en volkse scènes en mensen zoals havenarbeiders, dokwerkers, migranten,.. vastlegde. En dat vaak met erg minimale middelen zoals bijvoorbeeld krantenpapier. In de tentoonstelling zijn ook enkele schetsboekjes die Van Mieghem eigenhandig produceerde, te zien. Hij knipte uitnodigingen, telegrammen of affiches op maat en naaide ze dan samen tot een boekje. Die focus op dat volkse komt ook goed tot uiting in werk zoals onder meer ‘Havenmeisjes aan de dokken’, ‘Aan de tapkast in een havenkroeg’, ‘Kooldragers’ of ‘Een zware last’.
Vaak maakte Van Mieghem ruwe, robuuste, zelfs primitieve schetsen, die in een latere fase regelmatig de basis vormden voor wat grotere tekeningen of gekleurde pastels. Dat men na zijn dood een tekening van hem op een aardappelzak terugvond, illustreert overigens best goed de armoedige omstandigheden waarin hij werkte. Dergelijke trouvailles helpen natuurlijk mee enig licht schijnen op leven en werk van Van Mieghem. Net zoals de lezer via de knappe biografie van Van Rinckhout ook te weten komt dat
de kunstenaar zijn vrouw Augustine Pautre (1880-1905) vanaf dat hij haar leerde kennen, vrijwel onophoudelijk tekende. Die soms erotische tekeningen zitten vol liefde en leven, ook al liet hij zijn vrouw soms naakt in een bordeel poseren.
Eugeen Van Mieghem, Augustine Pautre, PK.MT.05730,
Museum Plantin-Moretus (collectie Prentenkabinet)
Fotograaf zonder camera
Wat zowel tentoonstelling als biografie ook duidelijk maken is dat Eugeen Van Mieghem in zekere zin een ‘fotograaf zonder camera’ was. Een volkse kunstenaar met een diepgaand humaan en sociaal engagement. Dat blijkt onder meer uit de sobere, aandoenlijke portretten van vluchtelingen en migranten. Wie Van Mieghem zegt, zegt in een trek door ook haven en migratie. Hij portretteerde hen in pakkende, soms erg primitief aandoende schetsen en pasteltekeningen.
Eugeen Van Mieghem, Emigranten op doortocht in Antwerpen, PK.MT.10827, Museum Plantin-Moretus (collectie Prentenkabinet), Antwerpen – UNESCO Werelderfgoed
Wie de knappe ‘Stad in beweging’ – tentoonstelling bezoekt, ontdekt ongetwijfeld hoe Van Mieghem als geen ander zowel de veranderende Antwerpse stad als de veranderende tijdsgeest wist te vatten. Vaak met erge snelle, nerveuze trekken, waar ergens ook ook de grote sterkte van Van Mieghems’ werk zit. In ontzettend ongepolijste, primitief aandoende tekeningen die getuigen van een groot tekenplezier. Van Mieghems’ tekeningen evoceren sfeer en diepe emotie. Soms ontroering, bijvoorbeeld in de emotioneel pakkende tekeningen van vluchtelingen, maar evenzeer in tekeningen van scènes zoals cafés en dans-/balzalen waar hij humor, spot en zelfs satire in verwerkt.
Eugeen Van Mieghem, De loge op het bal, pastel, 1912 (gedateerd), 56x87cm,
privécollectie
Beeldend werk als nalatenschap
Van Mieghems’ nalatenschap bestaat, zo geeft Rinckhout in deze biografie te kennen, grotendeels uit beeldend werk, schetsen en pasteltekeningen. Op enkele kleinere uitzonderingen na – wanneer Eugeen Van Mieghem op het einde van zijn leven door ziekte aan zijn bed gekluisterd is, is er bijzonder weinig briefwisseling bewaard gebleven. Los van de schaarse briefwisseling blijft er een duizelingwekkende productie van Van Mieghem over die voorzichtig geraamd is op ruimschoots vijfduizend tekeningen en meer dan duizend pastels, aquarels en olieverfschilderijen. Die vormen haast een biografie op zich.
Slotbeschouwing
Voor nu is er dus een bijzonder knappe tentoonstelling in het KMSKA onder de noemer ‘Stad in
beweging’. Ga dus zeker kijken. En neem er tegelijkertijd die nieuwe, hoogst aanbevelenswaardige
biografie door Eric Rinckhout bij. De nieuwe Van Mieghem biografie presenteert zich als een rijk geïllustreerde, voorbeeldige publicatie met kleurenreproducties. In historische zin erg goed onderbouwd ook, waardoor zowel leven, werk als artistieke nalatenschap van Van Mieghem de nodige context en nuances krijgen.
Dat deze tentoonstelling en de bijhorende publicatie(s) de waardering voor Van Mieghem als kunstenaar / chroniqueur van het dagelijkse leven in Antwerpen versterken is mooi. Al legt het ook een erg mooie verbinding naar het relatief kleinschalige, maar uiterst waardevolle Eugeen Van Mieghem museum.
‘Eugeen Van Mieghem: Stad in beweging’. KMSKA, Antwerpen, 2/10/2025 t/m 11/1/2026.
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen | KMSKA
De Eugeen Van Mieghem Stichting brengt via uitgeverij Pandora Publishers ook het boek Eugeen Van Mieghem (1875-1930) ‘Havenleven – Port Life‘ uit met daarin maar liefst 504 werken van de Antwerpse kunstenaar, waaronder de volledige schenking aan het KMSKA.
