Stefan Hertmans: een kritisch en genuanceerd denker
Stefan Hertmans, ‘Verschuivingen’ 
In zijn essaybundel ‘Verschuivingen’ brengt Stefan Hertmans (1951) opmerkelijk raak onze tijd in beeld. In zowat twintig afzonderlijke hoofdstukken snijdt hij actuele thema’s als sociale media, racisme, burgerschap, identiteitspolitiek en andere heikele onderwerpen aan. Een haarscherpe analyse van alles wat in onze huidige samenleving voortdurend verandert.
Naast romancier, leverancier van theaterteksten en dichter is Hertmans een gedreven essayist. Een publicist wiens eerder verschenen titels ‘Sneeuwdoosjes’, ‘Café Aurora’, ‘Het putje van Milete’, ‘Het zwijgen van de tragedie’ en ‘De mobilisatie van Arcadia’ niet altijd de nodige aandacht kregen. Sinds hij de Constantijn Huygensprijs voor zijn hele oeuvre mocht ontvangen, wordt kennelijk meer naar zijn stem in het debat geluisterd.
Daar is ook het succes van ‘Oorlog en terpentijn’, ‘De Bekeerlinge’ en ‘De opgang’ bepaald niet vreemd aan. Zou het kunnen dat zijn uitgever hem, in het licht van dit alles, vroeg eens zijn ideeën over dit huidige tijdsgewricht neer te schrijven? Te signaleren wat er allemaal op het spel staat? Wat sociale media in beweging hebben gebracht en hoe we ons met z’n allen vrijwel kritiekloos aan nieuwe dingen overleveren.
Het einde van de verzuilde samenleving
In zijn genoegzaam bekende stijl schrijft hij over de niet te onderschatten gevolgen van een toenemende popularisering. De kwetsbaarheid van de sociaaldemocratie, het begrip identiteit en waarop de aloude klacht van ontlezing is gebaseerd. Onderwerpen die hij, zonder een vermanend vingertje in de lucht te priemen, kritisch benadert. Hoe bijvoorbeeld het einde van de verzuilde samenleving de politieke houding van de burger aanzienlijk heeft veranderd met alle consequenties van dien. Het politieke bewustzijn wordt volgens Hertmans voortaan in dezelfde hoek gezet als een religieuze overtuiging. Het leidt tot volgende conclusie:
‘Wanneer politieke overtuigingen gaan gelden als gewoon de zoveelste persoonlijke mening, wordt het bestuur van de staat overgelaten aan zogenaamd neutrale maar ook niet altijd democratisch verkozen experts – die dan al snel de nieuwe ‘objectieve politiek’ beweren te belichamen.’
Heeft zulks niet alles te maken met de kwetsbaarheid van het begrip democratie. Een samenleving waarin individuele vrijheid in een groter geheel opgaat, om ten slotte uit te monden in een gemeenschappelijke vorm van zelfbeschikking. Een niet te vermijden spanningsveld tussen individuele vrijheid en burgerschap.
‘Wie geen wet boven de eigen wet duldt, leeft niet langer van de moed om een individu te zijn, maar van de weigering om een burger te zijn.’
Het verschil tussen fictie en fake news
Waar hij in het boek vaak op terugkeert is dat we met z’n allen alsmaar meer in intersubjectieve bubbels leven. We zoeken mensen met dezelfde mentaliteit op. Het zorgt ervoor dat we moeilijker kunnen omgaan met degenen die er een andere opinie op nahouden. Het leidt tot meer agressie in de openbare ruimte.
Knap is ook hoe hij in ‘De verbeelding van de bibliotheek’ enkele opvallende verschuivingen in het literaire gebeuren duidt. Zo wijst hij erop dat hedendaagse schrijvers meer op zoek gaan naar feiten achter de verhalen, en verhalen achter de feiten. Bepaald geen sensationele verschuiving voor wie weet dat de boeken van Marcel Proust en Honoré de Balzac ook al op maatschappelijke ‘documenterende’ elementen steunden. Belangrijker is dan ook de fundamentele vraag wat de waarde is van verhalen in een tijd die fictie niet kan onderscheiden van fake news?
‘Verschuivingen’ is zonder meer bedoeld voor al wie een antwoord wil op fundamentele vragen als wat vrijheid en burger-zijn anno 2023 betekent. Het is alvast geen geringe verdienste dat Stefan Hertmans zonder te polariseren kritisch en genuanceerd tegen de dingen aankijkt.
