Tom Lanoye schroeft het mechanisme van collaboratie open in ‘De draaischijf’
Tom Lanoye, ‘De draaischijf’ 
Al vanaf zijn romandebuut excelleert Tom Lanoye (1958) in het neerzetten van ambigue personages. Tony is in ‘Alles moet weg’ (’88) een verkoper onderweg in een gammele Ford Transit. Hij is een gesjeesde rechtenstudent die het wil maken als ondernemer. De technieken die hij daarvoor hanteert zijn twijfelachtig. Maar Lanoye slaagt erin Tony sympathiek te maken voor de lezer. Wie heeft er immers nog nooit in zijn/haar bestaan zaken beter voorgesteld dan ze effectief waren?
Alex Desmedt – het hoofdpersonage in ‘De draaischijf’ – is uit hetzelfde hout gesneden als Tony. Ook Alex houdt er een uiterst persoonlijke lezing van de realiteit op na.
Doe de mensen op het eerste zicht geloven dat ze van jou niet te veel moeten verwachten, zet je onbeduidendheid zelfs goed in de verf, maar knok je achter de schermen onstuitbaar naar de top.
De optimale strategie
Desmedt is ambitieus, maar vooral bezeten door theater. Hij werkt zich met een diploma normaalschool op tot directeur van de Antwerpse Bourla en onderhoudt een uitstekende relatie met burgemeester Camille Huysmans. Wanneer W.O. II uitbreekt, consolideert hij zijn positie door zich handig te manoeuvreren in het politieke spel.
Nooit kiest hij expliciet stelling, iedere keer opteert hij voor de ‘optimale strategie’. Het doel heiligt de middelen bij Desmedt. Zo is hij lid van het extreemrechtse DeVlag, maar hij doet dat – naar eigen zeggen – op aanbevelen van zijn broer Rik.
Terugkijkend heb ik me vaak afgevraagd of er in België wel een stad, streek of strekking overbleef die niet afzonderlijk met de moffen is gaan marchanderen over opslorping in hun Duizendjarig rijk. […] Ik niet. Ik nooit. Ik was daar simpelweg niet met bezig.
Het is een constant refrein. Desmedt laat zich kenmerken als een onbetrouwbare verteller. Een gladde aal. En toch zet Lanoye hem nergens neer als een gewetenloze schurk. Daarvoor is de affectie voor zijn broer Rik – dirigent en losgeslagen Vlaams-nationalist – te oprecht. Daarvoor is de liefde voor zijn Joodse vrouw en actrice Lea te alom tegenwoordig. Samen met haar vormt hij een tandem, waarbij ze hopen zichzelf buiten de gebeurtenissen te plaatsen.
Mislukking in Den Haag
Wanneer Goethe’s “Faust” wordt opgevoerd in Den Haag, doen de organisatoren een beroep op Desmedts technische knowhow. Wat zich aankondigt als een triomf, eindigt in een mislukking. De acteur die Mephisto neerzet confronteert onze verteller met zijn artistieke limieten:
Kurt Köpler trapt mij neer en brengt mij toch in een trance […] Was het koesteren van een minderwaardigheidscomplex een olympische discipline, dan won ik zilver, brons en goud. Köpler is onthecht en virtuoos omdat hij verder niets wil zijn dan dat. Hij is ijskoud en leeg, en daarom zo ontroerend.
Terug in Antwerpen kondigt zich in ijltempo het einde van W.O. II aan. Zijn broer Rik wordt geliquideerd en Alex dient zich te verantwoorden voor de rechtbank. Een einde zonder glorie.
Toch vormt Alex Desmedts verhaal niet de hoofdreden waarom ‘De draaischijf’ geslaagd is. Lanoye heeft zich voor dit werk consciëntieus gedocumenteerd. Gebeurtenissen zoals het in ’43 desastreus mislukte Amerikaanse bombardement te Mortsel of de vernietiging van cinema Rex door een Duitse V2 in ’44 zijn naadloos ingebed in het verhaalverloop. Ook de wijze waarop Lanoye de omgeving evoceert is uit de kunst. Je hoort bijna de tram door de Antwerpse straten denderen terwijl je dit werk leest.
Meesterlijk? Ja, toch wel. Omdat dit een roman is die toegang biedt tot het hoofd en de wereld van iemand die ‘gewoon’ meedraait in een structuur. Iemand die denkt slimmer te zijn dan het hem omringende systeem, het te kunnen aanwenden om eigen doelen te realiseren. Kortom: het soort persoon waarop iedere bureaucratie gedijt.
